Từ tiếng Việt và những phạm vi tồn tại: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:133

Thêm vào BST

Báo xấu

9
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách "Các phạm vi tồn tại của từ tiếng Việt" Phần 1 được biên soạn gồm các nội dung chính sau: Các phạm vi tồn tại: Hệ thống/ lời nói/tu từ của từ đa nghĩa thuộc về một từ loại; Các phạm vi tồn tại: Hệ thống/lời nói/tu từ của từ đồng âm/ từ gần âm tiếng Việt. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Từ tiếng Việt và những phạm vi tồn tại: Phần 1

MAI TH KI U PHƯ NG CÁC PH M VI T N T I C A T TI NG VI T NHÀ XU T B N I H C QU C GIA HÀ N I
M CL C L i nói u.................................................................................................................. 5 Chương 1: Các ph m vi t n t i: H th ng/ l i nói/tu t c a t a nghĩa thu c v m t t lo i ........................................................................................... 7 A. Khái quát v t a nghĩa thu c v m t t lo i ..................................................... 7 II. Hi n tư ng a nghĩa............................................................................................. 13 III. Các lo i quan h trong t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i.............................. 14 IV. Phân bi t t a nghĩa t v ng v i t a nghĩa l i nói và t a nghĩa tu t ......... 14 B. T a nghĩa thu c v m t lo i t v ng .............................................................. 15 I. Gi i thi u t a nghĩa thu c v m t t lo i t v ng.............................................. 15 II. Khái ni m t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i t v ng..................................... 16 III. Khái quát v phương th c chuy n nghĩa t v ng ............................................... 19 IV. i u ki n t a nghĩa thu c v m t t lo i......................................................... 24 V. Cơ s nh n bi t t a nghĩa thu c v m t t lo i............................................ 27 VI. c i m t a nghĩa thu c m t t lo i t v ng ............................................... 29 VII. Phân lo i t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i ................................................. 38 C. T a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói/t a nghĩa ng c nh l i nói .... 47 I. Gi i thi u t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói......................................... 47 II. Khái ni m t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói....................................... 49 III. Phân bi t t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i t v ng – t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói................................................................................... 51 IV. Phương th c t o nên t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói ..................... 51 V. i u ki n t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói........................................ 53 VI. c i m t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói....................................... 54 D. T a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t - t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i ng c nh tu t .................................................................... 62 I. Gi i thi u t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ........................................ 62 II. Khái ni m t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ....................................... 66 III. Phân bi t t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i t v ng – t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ...................................................................................... 68 IV. Phân bi t t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i l i nói – t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ...................................................................................... 68 V. Phương th c t o nên t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ....................... 69 VI. i u ki n t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ........................................ 73 VII. c i m t a nghĩa thu c v m t lo i t lo i tu t ......................................... 73 Chương 2: Các ph m vi t n t i: H th ng/l i nói/tu t c a t ng âm/ t g n âm ti ng Vi t.............................................................................. 79 A. Khái quát v t ng âm/t g n âm................................................................. 79 I. M t s v n khái quát liên quan n t ng âm/t g n âm .......................... 79 II. Hi n tư ng ng t , ng âm và g n âm........................................................... 82 III. Các lo i quan h trong hi n tư ng ng âm/g n âm ......................................... 82 IV. Phân bi t t ng âm t v ng v i t ng âm l i nói và t ng âm tu t ....... 84 1
B. T ng âm/t g n âm t v ng ....................................................................... 85 I. Khái quát v t ng âm/g n âm t v ng.......................................................... 85 II. Khái ni m t ng âm/g n âm t v ng ............................................................. 86 III. c i mt ng âm/g n âm t v ng............................................................... 87 IV. i u ki n t o t ng âm/g n âm t v ng.................................................... 90 V. Cơ s nh n bi t t ng t / ng âm/g n âm t v ng................................... 97 VI. Phương th c t o t ng t / ng âm/g n âm t v ng ...................................... 98 VII. Phân lo i t ng âm/g n âm t v ng ............................................................... 98 C. T ng âm/t g n âm l i nói ....................................................................... 112 I. Gi i thi u t ng âm/t g n âm l i nói.......................................................... 112 II. Khái ni m t ng âm/t g n âm l i nói ......................................................... 114 III. Phân bi t t ng âm/t g n âm t v ng - t ng âm/t g n âm l i nói ....... 114 IV. Phương th c t o nên t ng âm/t g n âm l i nói......................................... 115 V. i u ki n t ng âm/t g n âm l i nói .......................................................... 117 VI. c i mt ng âm/t g n âm l i nói .......................................................... 117 D. T ng âm/g n âm tu t ............................................................................... 120 I. Gi i thi u t ng âm/g n âm tu t ................................................................. 120 II. Khái ni m t ng âm/g n âm tu t ................................................................ 122 III. Phân bi t t ng âm/t g n âm t v ng - t ng âm/t g n âm tu t .......... 123 IV. Phân bi t t ng âm/t g n âm l i nói - t ng âm/t g n âm tu t ............ 123 V. Phương th c t o nên t ng âm/g n âm tu t ................................................ 125 VI. i u ki n t ng âm/g n âm tu t ................................................................. 127 VII. c i m t ng âm/g n âm tu t .................................................................. 127 Chương 3: Các ph m vi t n t i: H th ng/l i nói/tu t c a t ng nghĩa/ t g n nghĩa ti ng Vi t ....................................................................... 133 A. Khái quát......................................................................................................... 133 I. Khái quát v hi n tư ng ng nghĩa/g n nghĩa trong ti ng Vi t ..................... 133 II. Hi n tư ng ng nghĩa là gì? .......................................................................... 137 III. Các lo i quan h trong t ng nghĩa/g n nghĩa nói chung............................. 138 IV. Giá tr c a t ng nghĩa/t g n nghĩa ............................................................ 140 B. T ng nghĩa/t g n nghĩa t v ng ............................................................ 140 I. Ph m vi nghiên c u t ng nghĩa/g n nghĩa t v ng .................................... 141 II. Khái ni m t ng nghĩa/g n nghĩa t v ng ................................................... 141 III. i m qua m t s quan ni m v t ng nghĩa t v ng ................................... 146 IV. c i m chung c a c t ng nghĩa l n g n nghĩa t v ng ......................... 150 V. T ng nghĩa t v ng ư c t o nên nh phương th c tư duy n d c a c ng ng ngôn ng .................................................................................. 154 VI. c i m c a t g n nghĩa/ ng nghĩa m c v a........................................ 156 VII. Phương th c t o t ng nghĩa/g n nghĩa t v ng.......................................... 158 VIII. M t s th pháp nh n di n t ng nghĩa/g n nghĩa t v ng ................... 160 IX. Phân lo i t ng nghĩa/g n nghĩa t v ng ..................................................... 165 X. T g n nghĩa (t ng nghĩa m c cao v a)................................................ 177 C. T ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói............................................................... 180 I. Gi i thi u t ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói.................................................. 180 II. Khái ni m t ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói ................................................. 182 III. Phân bi t t ng nghĩa/t g n nghĩa t v ng – t ng nghĩa/ t g n nghĩa l i nói.......................................................................................... 182 IV. Phương th c t o nên t ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói................................. 183 2
V. i u ki n t ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói .................................................. 184 VI. c i mt ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói .................................................. 185 D. T ng nghĩa/g n nghĩa tu t ...................................................................... 188 I. Gi i thi u t ng nghĩa/g n nghĩa tu t ......................................................... 188 II. Khái ni m t ng nghĩa/g n nghĩa tu t ........................................................ 190 III.Phân bi t t ng nghĩa/t g n nghĩa t v ng - t ng nghĩa/ t g n nghĩa tu t ............................................................................................. 193 IV. Phân bi t t ng nghĩa/t g n nghĩa l i nói - t ng nghĩa/ t g n nghĩa tu t ............................................................................................. 194 V. Phương th c t o nên t ng nghĩa/g n nghĩa tu t ........................................ 195 VI. i u ki n t ng nghĩa/g n nghĩa tu t ......................................................... 201 VII. c i m t ng nghĩa/g n nghĩa tu t ......................................................... 201 Chương 4: Các ph m vi t n t i: H th ng/l i nói/ tu t c a t trái nghĩa ti ng Vi t ................................................................ 211 A. Khái quát......................................................................................................... 211 I. Khái quát v hi n tư ng trái nghĩa trong ti ng Vi t ........................................ 211 II. Khái ni m hi n tư ng trái nghĩa ...................................................................... 215 III. Phân bi t .......................................................................................................... 215 IV. Các lo i quan h trong hi n tư ng trái nghĩa................................................... 216 B. T trái nghĩa t v ng ..................................................................................... 221 I. Khái quát v t trái nghĩa t v ng ................................................................... 221 II. Khái ni m t trái nghĩa t v ng trong ti ng Vi t ............................................ 222 III. i u ki n t o t trái nghĩa t v ng.................................................................. 223 IV. Phương th c t o t trái nghĩa t v ng ............................................................. 225 V. c i m t trái nghĩa t v ng ........................................................................ 225 VI. Phân lo i t trái nghĩa t v ng ........................................................................ 227 C. T trái nghĩa l i nói ....................................................................................... 238 I. Gi i thi u t trái nghĩa l i nói ......................................................................... 238 II. Khái ni m t trái nghĩa l i nói......................................................................... 240 III. Phân bi t t trái nghĩa t v ng – t trái nghĩa l i nói...................................... 240 IV. Phương th c t o nên t trái nghĩa l i nói ........................................................ 240 V. i u ki n t trái nghĩa l i nói.......................................................................... 243 VI. c i m t trái nghĩa l i nói .......................................................................... 243 D. T trái nghĩa tu t .......................................................................................... 246 I. Gi i thi u t trái nghĩa tu t ............................................................................ 246 II. Khái ni m t trái nghĩa tu t ............................................................................ 249 III. Phân bi t t trái nghĩa t v ng – t trái nghĩa tu t .......................................... 249 IV. Phân bi t t trái nghĩa l i nói – t trái nghĩa tu t ............................................ 250 V. Phương th c t o nên t trái nghĩa tu t .............................................................. 252 VI. i u ki n t trái nghĩa tu t .............................................................................. 255 VII. c i m t trái nghĩa tu t ............................................................................. 255 TÀI LI U THAM KH O ...................................................................................... 265 3
4
L I NÓI U Hi n nay, vi c nghiên c u các lo i t ti ng Vi t xét theo tiêu chí ng nghĩa v n ang chưa ư c các nhà Vi t ng quan tâm úng m c. Sau m t th i gian thăm dò ý ki n c a các nhà khoa h c, chúng tôi ã ti p t c nghiên c u n i dung này có liên quan n ng nghĩa h c, t c là k t h p c ơn v t v ng l n ng nghĩa nghiên c u v n s t n t i c a các lo i t (t hư, t ơn nghĩa, t a nghĩa, t ng âm, t ng nghĩa, t trái nghĩa, t tư ng hình, t tư ng thanh) và ng c nh trong các ph m vi, văn c nh khác nhau m t cách th ng nh t và toàn di n. ó là: Th nh t là các lo i t (t hư, t ơn nghĩa, t a nghĩa, t ng âm, t ng nghĩa, t trái nghĩa, t tư ng hình, t tư ng thanh) và ng c nh ti ng Vi t t v ng. Th hai là các lo i t (t hư, t ơn nghĩa, t a nghĩa, t ng âm, t ng nghĩa, t trái nghĩa, t tư ng hình, t tư ng thanh) và ng c nh ti ng Vi t l i nói. Th ba là các lo i t (t hư, t ơn nghĩa, t a nghĩa, t ng âm, t ng nghĩa, t trái nghĩa, t tư ng hình, t tư ng thanh) và ng c nh ti ng Vi t tu t . Các n i dung trên s ư c trình bày trong cu n sách Các ph m vi t n t i c a t ti ng Vi t (d a theo tiêu chí ngh nghĩa). Cu n sách g m 4 chương sau ây: Chương 1: Các ph m vi t n t i: h th ng/l i nói/ tu t c a t a nghĩa thu c m t lo i t lo i Chương 2: Các ph m vi t n t i: h th ng/l i nói/ tu t c a t ng âm ti ng Vi t / t g n âm 5
Chương 3: Các ph m vi t n t i: h th ng/l i nói/ tu t c a t ng nghĩa ti ng Vi t /t g n nghĩa Chương 4: Các ph m vi t n t i: h th ng/l i nói/ tu t c a t trái nghĩa ti ng Vi t Nhân d p này, tôi xin chân thành c m ơn Nhà xu t b n ih c Qu c gia Hà N i ã t o i u ki n thu n l i cho cu n sách s m ra m t b n c. Chúng tôi r t mong và r t c m ơn nh ng ý ki n nh n xét, phê bình c a b n c g n xa cho chuyên kh o có ch t lư ng hơn. Tác gi Mai Th Ki u Phư ng 6
CHƯƠNG 1 CÁC PH M VI T N T I: H TH NG/ L I NÓI/ TU T C AT A NGHĨA THU C V M T T LO I A. KHÁI QUÁT V T A NGHĨA THU C V M T T LO I I. M ts v n khái quát liên quan nt a nghĩa thu c v m t lo i t lo i 1.1. D n nh p Trong v n t v ng ti ng Vi t, bên c nh nh ng t mang tính ơn nghĩa thì v n xu t hi n các t a nghĩa. T a nghĩa thu c m t lo i t lo i ti ng Vi t thư ng là t ơn (c th c t l n hư t ) có s lư ng không nhi u nhưng mang tính ph bi n và chi m m t t l khá cao. Hi n tư ng a nghĩa trong v n t v ng c a m i ngôn ng thư ng gây tr ng i cho vi c hi u chúng. Vì v y, ngư i ta b t bu c ph i v n d ng v n hi u bi t l p mã và gi i mã chúng trong m i văn c nh c th . Khi ngư i ta v n d ng t a nghĩa t v ng vào trong i s ng, trong văn c nh l i nói và nh t là trong văn b n ngh thu t thì nó s có y i u ki n tr thành t a nghĩa l i nói và t a nghĩa tu t . Trong quá trình nghiên c u, chúng tôi nh n th y r ng th c ch t c a t a nghĩa là t ng nghĩa m c th p. Nói như v y chúng ta có th th y rõ vai trò quan tr ng nh t c a quan h ng nh t hay quan h ng nghĩa trong các hi n tư ng ng nghĩa. T a nghĩa mu n ư c t o nên thì ph i d a trên s bi n i ý nghĩa c a t trong h th ng và trong văn c nh. Mà m i s bi n i ý nghĩa c a 7
t b t bu c u ph i d a trên phép n d . Nhưng trong ó, phương th c tư duy n d ư c th hi n rõ nh t là h th ng các t a nghĩa. T a nghĩa t v ng là hi n tư ng chuy n nghĩa ph quát trong ngôn ng c a m i dân t c. S v t, hi n tư ng trong i s ng xã h i phát tri n ngày càng nhi u. V n t v i s lư ng t cũ, s lư ng t m i l n s t vay mư n, dù nhi u n âu cũng không th áp ng n i nhu c u g i tên các s v t, hi n tư ng m i ó ho c nhu c u di n t c a con ngư i… T ó, ngôn ng b t bu c ph i dùng n bi n pháp s d ng l i v ng âm cũ, t o thêm nghĩa m i b ng cách s d ng và tác ng vào m t ng nghĩa c a ti ng v . Các t này ư c c u t o t phương th c c u t o t trong c p t v ng: phương th c chuy n nghĩa mà gi a các nét nghĩa có liên quan hay chúng gi ng nhau m t ph n hay chúng không hoàn toàn khác nhau. ó chính là phương th c c u t o t s d ng cách th c chuy n i ý nghĩa. S chuy n i y ã di n ra ph m vi ng nghĩa c a ti ng v hay còn g i là phương th c chuy n i ý nghĩa ti ng v t o nên t m i c a t ti ng Vi t. Nói cách khác, t a nghĩa ư c t o nên do m t lo i phương th c c u t o t b ng phương th c ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa. ó là con ư ng mà ngôn ng ph i t o thêm nh ng nghĩa m i hay gán thêm nh ng nét nghĩa m i cho nh ng t có s n. Nói rõ hơn, sáng t o thêm nh ng nét nghĩa m i cho hình th c âm thanh và ch vi t cũ t o nên h th ng t a nghĩa. Như v y, phương th c c u t o t b ng con ư ng này là s chuy n nghĩa ho c s bi n hóa t nhiên c a t v m t n i dung. M t khác, chúng ta c n xác nh r ng, s chuy n nghĩa t nét nghĩa g c sang nét nghĩa chuy n trong t a nghĩa t v ng s tuân theo nh ng phương th c chuy n nghĩa khác nhau. ó là các phương th c chuy n nghĩa n nh trong h th ng ngôn ng , trong v n t dân t c, trong t i n t ng ti ng Vi t như: n d t v ng, hoán d t v ng, nhân hóa t v ng, so sánh t v ng,... T m t phương th c chuy n i ý nghĩa ti ng v thì ti ng v m i luôn luôn có v ng âm gi ng v i ti ng v trong t cũ nhưng ý nghĩa 8
thì b t bu c ph i thay i m i. Th nhưng s thay i v nghĩa s hư ng theo hai hư ng khác nhau. H qu c a s phát tri n hai hư ng nghĩa khác nhau ó s t n t i hai phương th c c u t o t d a vào m t ý nghĩa khác nhau. Dĩ nhiên, hai phương th c c u t o t khác nhau s t o nên hai lo i t khác nhau: M t là c u t o t b ng phương th c ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa s t o thành h th ng t a nghĩa thu c m t t lo i. Hai là c u t o t b ng phương th c ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng không còn liên quan v i nhau hay mang tính tách b ch hơn s t o thành h th ng t ng âm. Như v y, trong ti ng Vi t, vi c phân lo i toàn b v n t ti ng Vi t xét phương th c s d ng và tác ng vào m t ng nghĩa c a ti ng v trong các ph m vi ho t ng c a t , ta có 4 lo i t : Th nh t là t a nghĩa thu c m t t lo i. Lo i này ư c c u t o t phương th c chuy n nghĩa không hoàn toàn khác nhau. Th hai là t ng âm / t g n âm ư c c u t o t phương th c chuy n nghĩa hoàn toàn khác nhau. Th ba là t ng nghĩa / t g n nghĩa ư c c u t o t phương th c chuy n âm nhưng cùng nghĩa (hay gi nguyên nghĩa). Th tư là t trái nghĩa ư c c u t o t phương th c chuy n âm nhưng trái nghĩa. Trong v n t v ng ti ng Vi t, t a nghĩa thu c v m t t lo i cũng có s lư ng nhi u, mang tính ph bi n, có t n s xu t hi n và chi m m t t l tương i cao. Ch ng h n như t a nghĩa s ng s có h th ng nghĩa g c và nghĩa chuy n trong t i n như sau: Th nh t là t s ng thu c v t lo i ng t có các nét nghĩa g c trong t i n: (s t n t i hình thái và hi n tr ng có trao i ch t, có tính ho t ng, có quá trình sinh , phát tri n, có s b t u, l n lên và ch t) như: ngư i s ng hơn ng vàng, cây c th s ng hàng trăm năm… 9
Sau ó, d a vào các nét nghĩa g c như (s t n t i hình thái và hi n tr ng có trao i ch t nơi nào ó), tr i qua phương th c c u t ot ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i ng t có nghĩa phái sinh ( thư ng xuyên t i m t nơi nào ó, trong m t môi trư ng nào ó) như: cá s ng dư i nư c, s ng nông thôn…. D a vào các nét nghĩa g c như (s t n t i hình thái), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i ng t có nghĩa phái sinh (duy trì s s ng c a mình b ng nh ng phương ti n v t ch t nào ó) như: s ng b ng ngh nông, ki m s ng... D a vào các nét nghĩa g c như (s t n t i hình thái), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i ng t có nghĩa phái sinh (s ng theo ki u nào ó ho c trong m t hoàn c nh, m t tình tr ng nào ó) như: s ng c thân, s ng nh ng ngày h nh phúc…. D a vào các nét nghĩa g c như (hi n tr ng có trao i ch t), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i ng t có nghĩa phái sinh (l i cư x , cách ăn v i ngư i khác) như: s ng th y chung, s ng t t v i m i ngư i, …. D a vào các nét nghĩa g c như (có quá trình sinh , phát tri n, có s b t u, l n lên và ch t), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i ng t có nghĩa phái sinh (t n t i mãi, không m t i) như: s ng mãi v i non sông, s ng mãi v i th i gian…. Th hai là t a nghĩa thu c t lo i tính t s ng s có h th ng nghĩa g c và nghĩa chuy n trong t i n như sau: T s ng thu c v t lo i tính t có các nét nghĩa g c trong t i n: (tính tr ng t n t i hình thái và hi n tr ng có trao i ch t). Sau ó, d a vào các nét nghĩa g c như (tình tr ng t n t i), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a 10
nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh ( tr ng thái còn s ng, chưa ch t) như: b t s ng em v , t s ng…. D a vào các nét nghĩa g c như (tình tr ng t n t i hình thái), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh (chưa ư c n u chín) như: th t s ng, rau s ng... D a vào các nét nghĩa g c như (chưa ư c n u chín), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh ( d ng nguyên li u, chưa ư c ch bi n) như: vôi s ng, cao su s ng, da s ng chưa thu c... D a vào các nét nghĩa g c như (hi n tr ng có trao i ch t), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh (sinh ng như là th c trong i s ng) như: vai k ch s ng, b c tranh s ng... D a vào các nét nghĩa g c như (tình tr ng t n t i dang d , chưa ư c làm chín), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh (chưa thu n th c, chưa chín) như: câu văn còn s ng, suy nghĩ còn s ng…. D a vào các nét nghĩa g c như (tình tr ng t n t i dang d ), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh (chưa tróc h t v ho c chưa v h t h t khi xay) như: m g o còn s ng... D a vào các nét nghĩa g c như (tình tr ng t n t i không có s trao i), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa s ng thu c t lo i tính t có nghĩa phái sinh (chi m o t tr ng tr n) như: cư p s ng, ăn s ng... 11
1.2. Nguyên nhân xu t hi n hi n tư ng nhi u nghĩa T a nghĩa th hi n quy lu t ti t ki m vô cùng kì di u trong ngôn ng . S t n t i c a t a nghĩa góp ph n gi i quy t mâu thu n gi a cái vô h n c a s v t, hi n tư ng trong th c t khách quan c n ư c ngôn ng bi u th v i cái h u h n c a nh ng phương ti n ngôn ng . T a nghĩa là nh ng t có t n s xu t hi n cao, ư c s d ng nhi u trong i s ng ngôn ng . Trong quá trình phát tri n c a l ch s , c a xã h i, s v t, hi n tư ng ã ư c n y sinh ngày càng m i, các m i quan h trong i s ng xã h i phát tri n ngày càng nhi u, nhu c u di n t c a con ngư i cũng ngày càng phong phú hơn, a d ng hơn. Như v y, áp ng các v n trên, cùng v i vi c làm tròn ch c năng làm công c giao ti p và tư duy c a mình, ngôn ng nói chung và b ph n t v ng ng nghĩa nói riêng, b t bu c phát tri n theo hai cách: M t là ph i sáng t o thêm t m i v i nh ng hình th c âm thanh m i. Hai là ph i sáng t o hay gán thêm nh ng nét nghĩa m i cho nh ng hình th c âm thanh cũ. T a nghĩa ư c t o nên b ng chính con ư ng th hai. Ví d t a nghĩa cho s có h th ng nghĩa như sau: Th nh t là t a nghĩa thu c v m t t lo i cho thu c t lo i k t t có các nghĩa sau: 1. t bi u th i u s p nêu ra là i tư ng nh m n ho c i tư ng ph c v c a ho t ng c a cái v a ư c nói n: g i quà cho b n…; 2. t bi u th i u s p nêu ra là i tư ng ch u tác ng, ch u nh hư ng c a tính ch t, tr ng thái v a ư c nói n: b ích cho nhi u ngư i…; 3. t bi u th i u s p nêu ra là yêu c u, m c ích, m c nh m t t i c a vi c v a nói n: h c cho gi i…; 4. t bi u th i u s p nêu ra là k t qu t nhiên c a vi c v a ư c nói n: vì mây cho núi lên tr i…; 5. t bi u th i u s p nêu ra là h qu mà i u v a ư c nói n có th mang l i cho ch th : ăn th cho ngư i ta ghét… 12
Th hai là t a nghĩa thu c v m t t lo i cho thu c t lo i tr t có các nghĩa sau: 1. t bi u th ý nh n m nh v m c cho là có th như th : c cho là như th …; 2. t bi u th ý nh n m nh v m t tác ng không hay ph i ch u ng: ngư i ta cư i cho y, b ánh cho m t tr n…; 3. t bi u th ý nh n m nh v m t ngh , m t yêu c u v i mong mu n có ư c s ng ý, s thông c m: tôi i cho, ông thông c m cho…)… 1.3. Phân bi t t a nghĩa và t ng âm Như v y, ta chú ý các lo i quan h trong hi n tư ng nhi u nghĩa c a t ti ng Vi t, ch y u là quan h ng nh t ho c m t âm thanh ho c m t ý nghĩa ho c c m t âm thanh l n m t ý nghĩa. Tính ng nh t m c th p v a ho c th p nh t gi a các nét nghĩa trong c u trúc bi u ni m c a các t khác nhau. K t qu c a các lo i quan h và tính ch t c a s ng nh t này ã t o nên h th ng t a nghĩa hay t ng nghĩa m c th p; hay t ng âm cùng nghĩa m c th p. Chúng ta c n chú ý phân bi t t a nghĩa v i t ng âm, t g n nghĩa và t trái nghĩa: M t khác, chúng ta cũng chú ý phân bi t hi n tư ng a nghĩa t v ng trong h th ng ngôn ng v i hi n tư ng a nghĩa l i nói trong l i nói và a nghĩa tu t trong văn b n ngh thu t. B i vì, trư c kia, tu t h c ch nghiên c u t t c các phương ti n ngôn ng di n t hi n tư ng a nghĩa trong văn c nh văn b n ngh thu t. Còn t v ng h c ch chú ý n hi n tư ng a nghĩa trong h th ng ngôn ng mà thôi. Bên c nh ó, chúng tôi cũng chú ý n các ng c nh có s lư ng nghĩa v hơn m t và tương ương như t a nghĩa. Ví d như chưa s ch hơi s a (1. còn non tr như a tr ; 2. còn d i d t như a tr ; 3. không thèm ch p, không áng tâm…); chưa ráo m c (1. tính ch t m i; 2. trong th i gian ng n; 3. v a m i kí cam k t mà ã ph n b i ngay)... II. HI N TƯ NG A NGHĨA Hi n tư ng nhi u nghĩa t v ng là hi n tư ng mà nh ng t ng nghĩa hay h th ng các nét nghĩa ã xu t hi n hay di n ra có m i 13
quan h gi ng nhau/ liên quan v i nhau trong cùng m t v ng âm c am tt chính h th ng ngôn ng . Hi n tư ng nhi u nghĩa l i nói ho c hi n tư ng nhi u nghĩa tu t là s liên tư ng gi ng nhau v m t hay m t s nét nghĩa nào ó gi a các s v t, hi n tư ng trong chính không gian, th i gian c a văn c nh ó mà ngư i s d ng t ng ó có th nh n bi t ư c. Hi n tư ng nhi u nghĩa làm xu t hi n t a nghĩa v i phương th c c u t o t chính là b ng phương th c ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa. ó là con ư ng mà ngôn ng ph i t o thêm nh ng nghĩa m i hay gán thêm nh ng nét nghĩa m i cho nh ng t có s n. Nói rõ hơn, sáng t o thêm nh ng nét nghĩa m i cho hình th c âm thanh và ch vi t cũ trong hi n tư ng nhi u nghĩa. Như v y, hi n tư ng nhi u nghĩa là k t qu c a con ư ng chuy n nghĩa ho c s bi n hóa t nhiên c a t v m t n i dung. III. CÁC LO I QUAN H TRONG T A NGHĨA THU C V M T LO I T LO I Ghi chú: n i dung m c này ã ư c trình bày trong chương T a nghĩa thu c m t lo i t lo i và khác t lo i. IV. PHÂN BI T T A NGHĨA T V NG V I T A NGHĨA L I NÓI VÀ T A NGHĨA TU T Chúng ta th so sánh s khác nhau v ý nghĩa hàm n c a các t a nghĩa trong các ví d sau: T ng t (1) v i các nét nghĩa: (1. có v như v c a ư ng m t: cam ng t, m t ng t…; 2. có v ngon như v ng t c a mì chính ho c v c a ch t m: th t, cá: canh ng t, th t ng t…; 3. gi ng nói, l i nói nh nhàng d nghe, d làm xiêu lòng: nói ng t, d ng t…; 4. âm thanh nghe êm tai: ng t gi ng hò, àn ng t…; 5. tính s c, rét m c cao, gây c m giác như tác ng êm nh nhưng th m sâu: dao s c ng t, rét ng t… “Con sông mi n Tây in y bóng núi xanh th m, hai bên b c lau chen v i h bom. Chi c c u b c t làm ôi như m t nhát rìu phang 14
r t ng t (2).” (Nguy n Minh Châu) (t a nghĩa ng t (2) mang nghĩa hàm n tu t : 1. tính ch t s t bén m c cao trong bi n pháp so sánh tu t ; 2. c nh v t quê hương b tàn phá trong chi n tranh; 3. g i lên c m xúc au thương,...). - Ch Hai ơi! Chè ng t (3) ghê! (nghĩa g c: v ng t c a ư ng). - Gi ng nói ch y ng t (4) ngào quá! (nghĩa chuy n: tính ch t êm ái, d nghe c a gi ng nói). - Anh hát ng t (5) th t! (nghĩa hàm n l i nói: hát hay). - Ch ch t ng t (6) quá! L n sau ch c tôi không ghé mua n a âu! (nghĩa hàm n l i nói: bán quá t). - Ch chơi ng t (7) ghê! (nghĩa hàm n l i nói: th o nh im t ai ó mang tính ch t sâu s c, thâm sâu). - Bán r i! Tôi tr ng t (8) luôn! (nghĩa hàm n l i nói: tr ti n ngay, không m c n trong mua bán). - Ch m quá! Tôi làm ng t (9) luôn ó! (nghĩa hàm n l i nói: Tính ch t nhanh ho c làm t i, làm quá m t i u gì ó). Như v y, t ng t (1) là t a nghĩa t v ng n m trong v n t . Còn ng t (2) là t a nghĩa tu t mang ý nghĩa hàm n tu t ư c s d ng trong văn c nh ngh thu t. Còn ng t (3), ng t (4), ng t (5), ng t (6), ng t (7), ng t (8), ng t (9) là nh ng t a nghĩa l i nói mang ý nghĩa hàm n l i nói ư c s d ng trong ng c nh giao ti p l i nói. B. T A NGHĨA THU C V M T T LO I T V NG I. GI I THI U T A NGHĨA THU C V M T T LO I T V NG T a nghĩa thu c m t lo i t lo i t v ng là hi n tư ng chuy n nghĩa ph quát trong ngôn ng c a m i dân t c. 15
T a nghĩa là lo i t ư c t o nên b ng phương th c ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa nên nó có s hi n di n t hai nghĩa v tr lên. Các nét nghĩa này có liên quan hay có m i liên h v i nhau. Chúng ư c n y sinh và phát tri n sau d a trên nét nghĩa g c ban u c a t . Các nét nghĩa này ư c t p trung và có th t o thành m t ti u h th ng nghĩa trong m t t a nghĩa. Ch ng h n như: t a nghĩa thu c m t lo i t lo i t v ng u có các nét nghĩa g c (b ph n cơ th ngư i/ ng v t; v trí cao nh t, trư c nh t; ch a não và có ch c năng i u khi n m i ho t ng mang tính trí tu ; có hình dáng tròn;…) như: u ngư i, u gà, u v t…. Sau ó, d a vào các nét nghĩa g c như (v trí cao nh t, trư c nh t), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh như: u c u, u làng, u sông, u súng, u bài, u …. Ho c d a vào các nét nghĩa g c như (ch a não và có ch c năng i u khi n m i ho t ng mang tính trí tu ), tr i qua phương th c c u t ot ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh như: u àn, u b ng... Ho c d a vào các nét nghĩa g c như (có hình dáng tròn), tr i qua phương th c c u t o t ng âm khác nghĩa chuy n theo hư ng a nghĩa, ta có các t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh như: u g i, bao quy u,... II. KHÁI NI M T A NGHĨA THU C V M T LO I T LO I T V NG T a nghĩa thu c m t lo i t lo i thu c v ơn v ngôn ng cơ b n có tính t ng th h u cơ, có tính toàn kh i v hình th c. V m t nghĩa, nó có s hi n di n hơn m t nghĩa v , gi a chúng b t bu c ph i có quan h v i nhau, có tính tr n v n, thư ng chuyên bi u th nhi u phân o n th c t khách quan; là ơn v có s n, c nh, b t bu c (có tính ch t xã h i, là cơ s quan tr ng nh t con ngư i có th ti n hành ho t ng nh n th c và ho t ng giao ti p. Nó bao g m các c trưng v ng âm, thu c tính nh t nh v ng nghĩa (m t t ng v i nhi u nét nghĩa), v ng pháp ( ng v i m t 16
khuôn t lo i), có th t n t i tách r i nhau và ư c tái hi n trong các l i nói khác nhau; nó là ơn v l n nh t trong h th ng ngôn ng ti ng Vi t: ch a ng trong lòng nó nh ng ơn v c a các c p dư i nó; nó là ơn v nh nh t trong h th ng ngôn ng trên t : c l p v v ý nghĩa l n hình th c, t o nên các ơn v ngôn ng : c m t , câu, o n văn, văn b n và là ơn v nh nh t trong phương di n l i nói trên t : c l p v v ý nghĩa l n hình th c, t o nên các ơn v l i nói: phát ngôn, ngôn o n, ngôn b n. Nói ng n hơn: m t t ư c g i là t a nghĩa thu c m t lo i t lo i t v ng khi nó có m t hình th c ng âm nhưng có th g i tên nhi u s v t, hi n tư ng, tính ch t; ho c có th bi u th ư c nhi u khái ni m khác nhau trong th c t khách quan thu c v h th ng ngôn ng . ng th i, có th xem là cùng m t hình th c ng âm, thu c v cùng m t t lo i trong h th ng nhưng s d ng trong nh ng ng c nh khác nhau v i nh ng ý nghĩa khác nhau mà nh ng nét nghĩa này có m i quan h m c th p thì ư c g i là t a nghĩa hay nh ng t ng nghĩa m c th p. Ví d : t a nghĩa thu c m t t lo i răng có các nét nghĩa g c (ph n xương c ng, u nh n, s c, màu tr ng, m c thành hàng trên hàm, dùng c n, gi và nhai th c ăn): răng ngư i, răng ng v t. Sau ó, d a vào các nét nghĩa g c như c ng, u nh n, s c, m c thành hàng, ta có các t a nghĩa thu c m t t lo i danh t có nghĩa phái sinh như răng lư c, răng b a, răng cào, răng cưa,…. Ho c t a nghĩa t v ng ăn thu c v cùng m t t lo i: + T a nghĩa t v ng ăn có các nét nghĩa g c (ho t ng ưa th c ăn vào mi ng, c n, gi và nhai th c ăn; ph c v cho quá trình ti p nh n cái c n thi t h p th , ho t ng, nuôi s ng cơ th ), ta có m t t a nghĩa ăn có nghĩa g c trong c m t ăn cơm, ăn th t, ăn bánh... + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c (ph c v cho quá trình ti p nh n cái c n thi t h p th , ho t ng), ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ăn xăng, ăn nhiên li u…. 17
+ D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c như s ti p nh n, ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ăn òn, ăn n…. + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c như h p thu cho th m vào, ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ăn mu i, ăn n ng, ăn màu…. + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c như ti p nh n cái c n thi t t o nên s hài hòa, ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ăn màu, ăn nh, ăn h … + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c như c n, gi và nhai th c ăn thì s làm tiêu hao d n t ng ph n, ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ăn mòn, (n ng) ăn m t,… + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c như c n, gi và nhai th c ăn thì s làm cho lan ra, m r ng ph m vi c, hay hư ng n m t cái gì ó, ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh trong c m t (ho c các t ng nghĩa m c th p) như (r )ăn (ra n ru ng), ( ám t này) ăn (v xã bên), (hóa ch t) ăn (ra n bi n)… M t ví d khác v t a nghĩa t v ng ã thu c v cùng m t t lo i: + T a nghĩa t v ng ã (thu c v t lo i ph t , thư ng dùng trư c ng t ) v i nét nghĩa g c (t bi u th s v t, hi n tư ng ư c nói n x y ra trư c hi n t i ho c trư c m t th i i m nào ó ư c xem là m c, trong quá kh ho c trong tương lai), ta có m t t a nghĩa t v ng ã có nghĩa g c trong c m t ã kh i m; ã nói là làm; ho c trong câu Ngày mai nó v thì tôi ã i r i;... + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c (x y ra trư c), ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (bi u th m t vi c v a nói n c n ư c hoàn thành trư c khi làm vi c nào khác) trong c m t (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ch cho t nh mưa ã; ngh tay cái ã; ăn cái ã r i hãy i… + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c (x y ra trư c), ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (bi u th m t vi c ã l 18
làm hay ã trót làm thì m c dù nay th y không úng hay không thích thì cũng làm cho xong) trong c m t (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ã trót ph i trét; ã phóng lao; ã leo lưng c p… Ho c t a nghĩa t v ng ã thu c v t lo i tr t : + T ã (tr t ) v i nét nghĩa g c (t bi u th ý nh n m nh cho s c thái kh ng nh ho c cho thái c a m t l i nh n xét), ta có m t t a nghĩa t v ng ã có nghĩa g c trong c m t ã ã ành như th ; ã d gì b o ư c anh ta…; ã h c gi i còn l i r t ngoan n a; ã x u ngư i, l i x u n t;… hay trong câu Phê bình chưa ch c nó ã nghe;… + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c (bi u th ý nh n m nh), ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (bi u th ý nh n m nh v s c thái nghi v n) trong c m t (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ã p m t chưa; ã hay l m ó à; ã x u chưa… + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c (bi u th ý nh n m nh), ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (bi u th m t i u ã ư c xem là dĩ nhiên, nh m b sung m t i u khác quan tr ng hơn) trong c m t hay trong câu (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ã ành là tin nhau nhưng v n ph i kí nh n; mi n núi thi u mu i ã ành, ch mi n bi n thì không th như th … + D a vào m i quan h v i nét nghĩa g c (bi u th ý nh n m nh), ta có m t t a nghĩa t v ng có nghĩa phái sinh (bi u th ý nh n m nh v tr ng thái ư c th a mãn, ư c th a s c, h hê, không còn thèm thu ng, không còn ao ư c n a) trong c m t hay câu (ho c các t ng nghĩa m c th p) như ăn ã luôn; ã ng a quá; m t quá nên ng m t gi c th t ã i; tôi ánh nó m t tr n cho ã gi n; tôi m ng vào m t h n cho ã nư;… III. KHÁI QUÁT V PHƯƠNG TH C CHUY N NGHĨA T V NG 3.1. Gi i thi u phương th c t o nên t a nghĩa thu c m t lo i t lo i t v ng Hi n tư ng trong i s ng xã h i phát tri n ngày càng nhi u. V n t v i s lư ng t cũ, s lư ng t m i l n s t vay mư n, dù nhi u n âu cũng không th áp ng n i nhu c u g i tên các s v t, hi n tư ng m i ó ho c nhu c u di n t c a con ngư i... T ó, ngôn ng 19