[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 2

Chia sẻ: Dwefershrdth Vrthrtj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

118
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phan Đình Phùng sinh ra và lớn lên tại làng Đông Thái, huyện La Sơn (nay là xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ), tỉnh Hà Tĩnh, trong một gia đình nho học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: [Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 2

h≠ ch◊ gi∆t h≠i giüo sÿ v° giüo dµn, l≠i c°ng gµy th≈m oün th≈m thÔ ra vËi ngıÈi Phüp n˘a. LÈi cða c·ng Le Myre de Villers Ω¨ n‹i tr≈n kia l° ph®i l∞m. K¿ cho bi∆t cüi t÷nh c®nh kh‹ khØn cða vua T˙ áˆc h„i b∂y giÈ, ai cÒng üi ng≠i cho ng°i ; tr≈n th÷ c‹ Ωˆc b° T˜ dÚ Thüi h∫u c∂m Ωoün, dıËi th÷ c‹ qu∑n th∑n trÍ ngØn trong m‡i c·ng viŒc, th°nh ra qu‚c gia Ω≠i s˙, ng°i bŸ tr≈n ngØn, dıËi c®n, kh·ng thÃ chð trıÁng quy∆t Ωoün ra th∆ n°o ΩıÏc c®. TŒ nh∂t l° trong triÀu c‹ b‡n quyÀn th∑n. á‚i vËi viŒc Phüp ViŒt giao thiŒp h„i ∂y, trong triÀu chia ra l°m hai Ω®ng : mÊt Ω®ng chð h›a, mÊt Ω®ng chð Ωünh. á®ng chð h›a y∆u, Ω®ng chð Ωünh m≠nh. á®ng chð h›a th÷ Ω¨ c‚ nhi≈n r„i, c›n Ω®ng chð Ωünh cÒng ch◊ vu vÁ, mÁ m°ng, ch≤ng c‹ th˙c l˙c m° cÒng ch≤ng tr·ng c∫y v°o Ωµu ch∞c ch∞n; b∂t quü ngo°i th÷ tr·ng nhÈ gi¥c CÈ Ωen, trong th÷ tr·ng v°o mÊt c¯a bÃ Thu∫n An, v° mÊt v≠n quµn c∂m vŒ, sÓng Ω≠n lıÁng th˙c tœch tr˘ ΩıÏc mÊt nØm, tıÍng Ωµu nhı th∆ l° Ωð ch‚ng vËi quµn Phüp r„i. á∑u Ω®ng chð Ωünh l° ·ng NguyÕn VØn TıÈng v° ·ng T·n Th∂t Thuy∆t. ∂y, mÂi Ω®ng c‹ mÊt cüi chð ki∆n khüc, th°nh ra xung ΩÊt nhau. H„i thüng 5/1883, viŒc trong nıËc Ωang r‚i bæt nhı th∆, m° triÀu Ω÷nh ta c›n b°y ra lÕ “Ph∂t thˆc” tˆc l° mÊt lÕ lau chÔi nh˘ng ∂n tœn cða nh° vua, trong dŸp vui m˜ng. N°o c‹ g÷ Ωüng m˜ng Ωµu, ch◊ nghe c‹ tin ·ng á≠i tü Henri Riviøre Ω¨ ch∆t, v° quµn Phüp Ω¨ rÓt ra ngo°i th°nh H° NÊi, th∆ m° triÀu Ω÷nh coi nhı th∞ng tr∫n lËn l∞m, n≈n mËi l°m lÕ Ph∂t thˆc ΩÃ Øn m˜ng v∫y. çng ThıÏng thı Tr∑n TiÕn Th°nh — cÒng l° mÊt vŸ tr‡ng th∑n Í trong triÀu v° thuÊc vÀ Ω®ng chð h›a — th∂y v∫y tranh biŒn vËi ·ng Thuy∆t gi˘a triÀu Ω÷nh r∂t d˘. çng n‹i r±ng : “B°y Ω¥t l°m lÕ n°y l°m chi v· œch. T·i Ωµy l° con lai khüch (çng Tr∑n TiÕn Th°nh ngıÈi Minh HıÁng) m° t·i kh·ng düm tin r±ng ngıÈi T°u c‹ thÃ ΩŸch vËi quµn Phüp ΩıÏc”. çng T·n Th∂t Thuy∆t m∞ng gi˘a m¥t r±ng : “çng l° khüch m° ·ng khinh b◊ Ω„ng b°o cða ·ng, rﬂ Ω„ v· sÿ”. çng T·n Th∂t Thuy∆t l° quyÀn th∑n h„i b∂y giÈ; Í trong triÀu, ·ng kh·ng c›n ki≈ng nÃ ai h∆t, nhµn th∆ m° gµy ra bao nhi≈u chuyŒn sau n°y. Nh∂t l° cuÊc ph∆ l∫p li≈n ti∆p, sau khi vua T˙ áˆc thØng h°. Vua T˙ áˆc hi∆m hoi, kh·ng c‹ con trai. Ng°i c‹ nu·i ba ngıÈi con cða hai ·ng anh em ng°i l° Tho≠i thüi vıÁng v° Ki≈n thüi vıÁng l°m con nu·i. Khi lµm chung, ng°i triŒu ba ·ng T·n Th∂t Thuy∆t, NguyÕn VØn TıÈng v° Tr∑n TiÕn Th°nh tËi d¥n d› viŒc lËn nh° nıËc, v° di chi∆u l∫p ngıÈi con nu·i lËn l° ·ng D˙c áˆc (con Tho≠i thüi vıÁng) l≈n l°m vua. Ng°i n‹i r±ng : “ViŒc lËn nh° nıËc ph‹ thüc cho ba khanh h¨y t∫n trung t∫n l˙c, Ω˜ng c‹ phÚ l›ng trπm tin c∫y”. Ng°i v˜a thÍ v˜a n‹i cµu ∂y Ωˆt n‚i t˜ng ti∆ng, m° hai h°ng nıËc m∞t ˆa ra. Ba ·ng cÔng kh‹c phÚng chi∆u. Vua T˙ áˆc thØng h°. Ng°y ∂y l° ng°y 19/7/1883 (ng°y 16 thüng 6 nØm qu˚ mÔi). Nhıng sau khi vua T˙ áˆc n±m xu‚ng r„i, th÷ ·ng Thuy∆t v° ·ng TıÈng hÔa nhau khu∂y r‚i viŒc nıËc, h∆t sˆc lÊng quyÀn, ΩÊc üc. TrıËc h∆t l° cüc ·ng ∂y bﬁ ·ng DÚc áˆc. Khi vua T˙ áˆc th®o tÈ di chi∆u l∫p ·ng DÚc áˆc, v° trao cho ba ·ng Thuy∆t, TıÈng v° Tr∑n TiÕn Th°nh l°m PhÚ chœnh Ω≠i th∑n, trong c‹ hË mÊt cµu, khi∆n cho ·ng Thuy∆t v° ·ng TıÈng vŸn l∂y cµu Ω‹ l°m cË m° gi∆t ·ng DÚc áˆc v° l∫p ·ng khüc ΩıÏc. Nguy≈n trong tÈ di chi∆u ∂y c‹ cµu r±ng : “çng DÚc áˆc h¨y c›n tr¿ tu‰i, m° ph‹ng Ω¨ng v· Ω≠o, Ωüng l¡ kh·ng l∫p, nhıng v÷ kh·ng c‹ t˙ quµn, cho n≈n ph®i l∫p”... Phan á÷nh PhÔng ñ trang 12/12
á∆n lÓc cüc ·ng ∂y h‡p Ω÷nh th∑n ΩÃ b°n v° c¯, ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh Ωˆng l≈n tuy≈n Ω‡c tÈ di chi∆u, ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh t˙ nghÿ n∆u m÷nh Ω‡c rﬂ cµu kia ra, th÷ c‹ h≠i Ω∆n danh d˙ cða ·ng DÚc áˆc l° vua s∞p l≈n ng·i, cho n≈n Ω∆n cµu : “çng DÚc áˆc h¨y c›n tr¿ tu‰i m° ph‹ng Ω¨ng v· Ω≠o, Ωüng l¡ kh·ng l∫p, nhıng...” th÷ ·ng Ω‡c nhﬁ ti∆ng. Cµu ∂y l° cµu c‚t t¯ ΩÃ cho ·ng Thuy∆t l°m viŒc ph∆ l∫p, nay Ω‡c nhﬁ ti∆ng Ωi sao ΩıÏc ? çng m∞ng ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh khi m≠n Ω÷nh th∑n, cho l° v°o bø vËi ·ng DÚc áˆc, bøn sai ·ng NguyÕn Tr‡ng HÏp tuy≈n Ω‡c tÈ di chi∆u ∂y to ti∆ng l≈n. çng NguyÕn Tr‡ng HÏp Ω‡c xong, ·ng Thuy∆t Ωˆng d∫y n‹i r±ng : “Nhı v∫y th÷ kh·ng thÃ l∫p ΩıÏc ·ng DÚc áˆc, m° ph®i l∫p ·ng khüc, v÷ theo trong di chi∆u ·ng DÚc áˆc l° ngıÈi ph‹ng Ω¨ng v· Ω≠o kh·ng xˆng Ωüng l°m vua”. Trong bÚng hai ·ng Thuy∆t v° TıÈng b∂y giÈ Ω¨ ΩŸnh l∫p ·ng VØn l¨ng c·ng t≈n l° HıÁng D∫t, v÷ nghe nhı ·ng VØn l¨ng c·ng Ω¨ c‹ v∫n ΩÊng vËi hai ·ng n‡ r„i. V÷ th∆ sau khi vua T˙ áˆc m∂t, ·ng Thuy∆t xoay ra m¥t ph∆ l∫p ngay, song c›n lo triÀu th∑n c‹ ai ph®n Ω‚i l≠i chØng, cho n≈n ·ng ph®i l∂y oai hi∆p phÚc. LÓc ∂y binh quyÀn trong tay ·ng n∞m, th°nh ra ΩÊng viŒc g÷ ·ng cÒng giÁ vﬂ l˙c ra. NÊi triÀu, tr˜ ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh v° mÊt v°i ·ng n˘a, c›n th÷ ΩÀu l° thð tÓc cða ·ng; v÷ sÏ khi∆p oai vﬂ cða ·ng, n≈n kh·ng ai düm trüi ˚. Ngay b˘a hÏp Ω÷nh th∑n ΩÃ quy∆t nghŸ viŒc bﬁ ·ng DÚc áˆc v° t·n ·ng VØn l¨ng c·ng, ·ng T·n Th∂t Thuy∆t Ωem 300 c∂m binh (lœnh trong cung c∂m) ra d°n Í trıËc triÀu ΩÃ thŸ oai, v° d¥n chÓng r±ng : “N∆u ai düm ho he n‹i g÷, th÷ cˆ xem cüi üm hiŒu cða ta, b®o l°m th∆ n°o th÷ cˆ th∆ m° l°m”. HÃ ·ng vÂ tay xu‚ng b°n mÊt cüi, th÷ tr‹i l≠i; hÃ ·ng vÂ tay xu‚ng b°n mÊt cüi r„i giÁ tay l≈n mÊt cüi l° chæm. çng l°m d˘ nhı th∆ th÷ c›n ai düm n‹i ? T˜ cüc cÚ Ω≠i th∑n cho Ω∆n cüc thuÊc quan ΩÀu ng„i thð tay v°o b‡c, ng∫m miŒng nhı h∆n c®. Th∆ m° c‹ mÊt ·ng quan nhﬁ düm n‹i. NgıÈi ∂y l° quan Ng˙ s¯ Phan á÷nh PhÔng. LÓc Í gi˘a triÀu Ω÷nh, th∂y T·n Th∂t Thuy∆t trÍ m¥t chuy≈n quyÀn, tœnh bﬁ vua n‡ l∫p vua kia nhı th∆, cÚ Phan tˆc gi∫n, Ωˆng l≈n toan n‹i, nhıng cüc b≠n Ω„ng li≈u nhÓt nhüt cða cÚ sÏ thay cho cÚ n≈n h‡ Í phœa sau nœu üo l≠i, ra hiŒu b®o cÚ Ω˜ng n‹i cıÁng tr˙c m° ch∆t. CÚ Phan gi∫t m≠nh quü, Ωˆt ngang thµn üo Ωai tr°o, r„i h∑m h∑m n‹i lËn ti∆ng vËi T·n Th∂t Thuy∆t : — áˆc ti≈n ho°ng v˜a mËi nh∞m m∞t, m° ng°i Ω¨ l°m viŒc trüi nghŸch di chi∆u nhı th∆, th∫t kh·ng c›n Ω≠o nghÿa nhµn th∑n mÊt chÓt n°o. Bµy giÈ triÀu Ω÷nh t∂t tuµn theo di chi∆u m° l∫p ng°i DÚc áˆc l≈n ng·i mËi ΩıÏc. Hu‚ng chi tµn quµn chıa c‹ lÂi g÷, chıa chi Ω¨ l°m viŒc ph∆ l∫p nhı ng°i ΩŸnh l°m c°n rÎ Ω‹ sao cho l¡ ph®i ? S≥n cÁn thŸnh nÊ, cÚ Phan c›n m∞ng nhi∆c T·n Th∂t Thuy∆t nhiÀu ΩiÀu n¥ng nÀ n˘a. T·n Th∂t Thuy∆t cØm gi∫n tüi m¥t tœm gan, nhıng bÀ ngo°i ·ng ch◊ cıÈi l≠t. Gi∫n l° th∆ thıÈng; cıÈi l≠t ΩıÏc nhı v∫y mËi th∫t l° hiÃm sµu. Trong khi cÚ Phan Ωang n‹i chıa dˆt lÈi, T·n Th∂t Thuy∆t vÂ b°n mÊt cüi th∫t m≠nh r„i Ωıa tay cao l≈n ΩÃ ra hiŒu. B‡n c∂m binh ng‹ th∂y, liÀn x·ng v°o l·i cÚ Phan ra toan chæm ngay. Nhıng Thuy∆t chÏt nghÿ l≠i sao Ω‹ kh·ng bi∆t, liÀn ra lŒnh cho c∂m binh dπn cÚ Phan giam l≠i trong ngÚc, ΩÃ sau s¡ x¯. C® triÀu Ω÷nh th∂y v∫y ho®ng h„n h∆t vœa, c›n ai düm hæ m·i n˘a Ωµu. Th∆ r„i T·n Th∂t Thuy∆t l∫p ngay ·ng VØn l¨ng c·ng l≈n l°m vua, k˝ nguy≈n HiŒp H›a. Ng°y Ω‹ l° ng°y 30/7/1883. C›n ·ng DÚc áˆc th÷ Thuy∆t giam trong ngÚc t‚i, mÂi b˘a ch◊ cho Øn mÊt n∞m cÁm, m° kh·ng cho u‚ng nıËc. R„i m∂y ng°y sau, Thuy∆t kh·ng cho Øn mi∆ng g÷, ·ng DÚc áˆc ch∆t Ω‹i trong ngÚc. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 13/13
á∆n cÚ Phan th÷ sau mıÈi ng°y, Thuy∆t th® ra, nhıng cüch tuÊt h∆t chˆc vŸ. CÚ ch◊ c›n nguy≈n cüi danh vŸ ti∆n sÿ cða m÷nh m° th·i. CÚ Phan th∂y triÀu chœnh lØng lo°n, quyÀn th∑n h‚ng hüch, b≈n ngo°i th÷ cıÈng ΩŸch ng°y c°ng t∂n tËi, thÈi th∆ c°ng ng°y c°ng Ω®o Ωi≈n, chœnh l° mÊt bu‰i ΩÈi lo≠n nıËc nguy, t˙ nghÿ ngıÈi nhµn nhµn quµn t¯ n∆u kh·ng l°m g÷ b‰ cˆu ΩıÏc th÷ cÒng ph®i gi˘ m÷nh trong s≠ch kh·n khæo l∞m mËi khﬁi nh danh, khﬁi bŸ h‡a. BÍi v∫y, sau khi nhı mi∆ng m„i ΩıÏc th® ra r„i, cÚ nghÿ ch‚n kinh th°nh kh·ng thÃ Í n∂n nü ΩıÏc, v÷ sÏ n¯a ch˜ng T·n Th∂t Thuy∆t h‚i h∫n l≠i b∞t giam hay l° h≠i ng∑m bi∆t Ωµu, n≈n cÚ ph®i mau mau thoüt thµn Ω°o n≠n. LiÀn b˘a sau gi® cË Ωi chÁi, r„i l≈n ΩıÈng trÍ vÀ c‚ qu∫n, lo c°y c∂y nØm ba mπu ruÊng Í kho®ng Chµu giang M¥c lÿnh ΩÃ di dıÎng thüng ng°y, ΩÏi xem thÈi cuÊc. Nhıng m° l¡ thıÈng xıa nay, trÈi s∞p mu‚n giao ph‹ mÊt viŒc lËn lao hŒ tr‡ng cho ai, bao giÈ trıËc h∆t cÒng d°y v› h°nh h≠ ngıÈi ∂y ph®i Ω‹i khüt kh‰ sÍ, g¥p to°n nh˘ng bıËc kh‚n Ω‚n hiÃm nguy, Ωi≈n Ω∑u r‚i trœ, th∫t l° n¨o nÀ ch≈ chün Ω¨ s¡ hay. Thµn th∆ cÚ Phan Í trong c®nh Ω‹.. Bao nhi≈u bıËc nguy, nÂi kh‰ cÚ g¥p ph®i lÓc n°y, h÷nh nhı ·ng trÈi chð ˚ d°y v› Ωüo ΩÃ trıËc khi thÈi th∆ s∞p giao ph‹ viŒc kh‹ khØn hŒ tr‡ng cho cÚ ph®i günh vüc v∫y. á‹ l° viŒc sau. Bµy giÈ chÓng ta h¨y n≈n theo Ωu‰i cho h∆t c·ng viŒc r‚i lo≠n trong triÀu, v÷ l° viŒc n°y Ω‚i vËi phong tr°o vØn thµn do cÚ Phan chð trıÁng nay mai vπn c‹ dœnh d∂p nhµn qu® vËi nhau. Xong viŒc ph∆ ·ng DÚc áˆc, l∫p vua HiŒp H›a r„i, T·n Th∂t Thuy∆t tœnh ngay Ω∆n viŒc ch‚ng c˙ binh Phüp. V÷ l¨o tıÍng Ωµu t°i nØng cða l¨o v° binh l˙c nıËc ta lÓc b∂y giÈ c‹ thÃ l°m viŒc l∂p biÃn vü trÈi Ω‹ ΩıÏc. N‹i cho ph®i, lÓc ∂y ngıÈi Ω„ng chœ cða Thuy∆t Í trong triÀu cÒng Ω·ng. Ngo°i ra nh˘ng b∫c Ω≠i th∑n NguyÕn VØn TıÈng, vﬂ tıËng nhı Tr∑n Xuµn So≠n, çng œch Khi≈m, Thuy∆t c‹ tay trong r∂t nhiÀu ngıÈi l° bÊ h≠, l° phe Ω®ng, l° vµy cünh, ai n∂y ΩÀu hØm hÍ hi∆n thµn liÀu m≠ng ch‚ng ΩÎ non s·ng. Trüi l≠i duy c‹ mÊt m÷nh ·ng Tr∑n TiÕn Th°nh ph®n Ω‚i ra m¥t, ·ng n‹i r±ng ngıÈi Phüp hÔng cıÈng th∆ kia, th° m÷nh chŸu khu∂t phÚc trıËc Ωi c›n hÁn, b°y Ω¥t ch‚ng c˙ l°m chi th≈m hı h≠i viŒc nıËc v° ch∆t oan m≠ng dµn mÊt cüch v· œch. Thuy∆t tˆc gi∫n Ωﬁ m¥t, gi˘a triÀu m∞ng nhi∆c Tr∑n TiÕn Th°nh l° m∫t chuÊt, c›n s‚ng Í ΩÈi l°m chi ? H·m sau Thuy∆t sai hai tay l˙c sÿ Ω∆n t∫n nh° ri≈ng cða Tr∑n TiÕn Th°nh Í x‹m á·ng Ba, n‹i g≠t r±ng c‹ chi∆u m≠ng kh∏n c∂p; Tr∑n TiÕn Th°nh tıÍng th∫t, v˜a Í tr≈n l∑u bıËc xu‚ng bŸ chæm ch∆t tıÁi. Ch◊ c‹ mÊt cµy Ωinh trong con m∞t Ω¨ nh‰ Ωi r„i, t˜ Ω‹ Thuy∆t Í trong triÀu c‹ th∆ l˙c oai quyÀn l∂n tr≈n Ωø dıËi, mu‚n tüc oai tüc phÓc g÷ cÒng t˙ ˚, kh·ng ph®i ki≈ng nÃ ai, cÒng kh·ng ai can ngØn ΩıÏc n˘a. NgıÈi ta n‹i h„i Ω‹ Thuy∆t oai nghi≈m d˘ dÊi Ω∆n nÂi Ω≈m h·m Í trong th°nh, nh∂t l° g∑n quanh bÊ Binh l° chÂ Thuy∆t Í, ch‹ kh·ng düm sða, con nœt kh·ng düm kh‹c. N∆u xæt cho c·ng b±ng — c‚ nhi≈n theo nghÿa tıÁng Ω‚i m° n‹i — Thuy∆t cÒng l° mÊt b∫c ngıÈi, c‹ t°i chœ ΩıÁng thÈi, tœnh r∂t cıÁng cıÈng vﬂ Ωoün, hÕ Ω¨ nh∂t ΩŸnh l°m viŒc g÷ th÷ c® qu∆t theo Ωu‰i l°m Ω∆n cÔng kh·ng kÃ g÷ l° hay dÍ th°nh b≠i. Chœnh nhiÀu ngıÈi Phüp cÒng khen ngÏi t∂m l›ng trung tr˙c cða Thuy∆t. N∆u nhı sau lÓc ch‚ng c˙ r„i th∂t th∆ b≠i binh, Thuy∆t chŸu ra h°ng phÚc B®o hÊ, c‹ l¡ cÒng ΩıÏc B®o hÊ tr‡ng Ω¨i, chˆ kh·ng nhı TıÈng Ω›n x‹c hai Ω∑u, v˜a bŸ khinh b◊, v˜a bŸ Ωi Ω°y kia Ωµu. N‹i cho ph®i, ngıÈi Phüp c‹ ΩÊ lıÏng t¯ t∆ vËi k¿ c˜u ΩŸch m÷nh, ai bi∆t cÒng ph®i c®m ΩÊng. Nhıng Thuy∆t kh·ng c‹ ˚ chŸu khu∂t phÚc lÓc n°o. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 14/14
TrıËc khi Ω‚i chi∆n vËi ngıÈi Phüp, Thuy∆t h¨y ra tay gi∆t á≠o. çng A. Delvaux l° ngıÈi trong hÊi Ngo≠i qu‚c TruyÀn giüo t≠i Paris c‹ thu∫t Ω∑u Ωu·i chuyŒn T·n Th∂t Thuy∆t gi∆t Ω≠o Í trong mÊt t∫p büo “á· th°nh hi∆u c‰” h„i nØm 1916 nhı v∑y : Cu‚i nØm 1883, b‡n vØn thµn vπn truyÀn hŸch kœn Ωi cüc nÁi, xÓi ng∑m nhµn dµn khu∂y phü c·ng viŒc ΩiÀu Ω÷nh t¯ t∆ cða ·ng Ω≠i tü Henri Riviøre v° khuy≈n b®o nhau chË c‹ tin tıÍng ngıÈi ta cüm dÂ ngon ng‡t, cÒng Ω˜ng thøm khu∂t thµn Ω∑u phÚc ai mÊt cüch høn y∆u. áüm quan quyÀn v° sÿ phu nıËc Nam lÓc n°y c‚ bıng bœt che Ω∫y nh˘ng chÂ sÓc høn thua tr∫n cða h‡ Ωi, m° Ω‰ riŒt tÊi lÂi cho dµn theo Ω≠o Ω¨ l°m tay trong bün Ωˆng qu‚c gia cho ngıÈi Phüp. L°m g÷ ngıÈi Phüp th÷ h‡ kh·ng l°m n‰i, bøn xoay ra m¥t c˜u thÔ süt h≠i dµn á≠o g‡i l° quµn nÊi c·ng cða ngıÈi Phüp. Trong tÈ hŸch truyÀn kh∞p m‡i nÁi, c‹ cµu n°y : “h‡ tr˜ kh¯ ΩıÏc quµn t® Ω≠o nÊi c·ng Ω‹, th÷ t˙ nhi≈n ngıÈi Phüp th°nh ra trÁ tr‡i y∆u th∆, nhı cua m∂t c°ng kh·ng b› kh·ng k¬p ΩıÏc n˘a”. L≠i c‹ tÈ hŸch khüc n‹i r±ng h„i quµn Phüp Ωünh th°nh H° NÊi chœnh ngıÈi theo Ω≠o Gia—t· Ω¨ b∞t thang cho binh Phüp leo v°o th°nh. MÊt Ωo≠n khüc ·ng A. Delvaux chæp : Thüng 9/1883, vØn thµn Í Hu∆ l≠i c°ng l°m d˘. TriÀu Ω÷nh nıËc Nam ng‹ th∂y Ω∂t nıËc c°ng ng°y th∂t thð d∑n m›n, bøn µm th∑m mıu tœnh Ωð cüch ΩÃ ngØn trÍ c·ng cuÊc chinh phÚc cða binh Phüp. Chð mıu chœnh l° T·n Th∂t Thuy∆t, Binh bÊ thıÏng thı v° NguyÕn VØn TıÈng, HÊ bÊ thıÏng thı, hai ngıÈi n°y l∂y oai quyÀn æp buÊc t∂t c® triÀu th∑n ph®i khu∂t phÚc hai cüi ΩŸnh k∆ cða h‡ nhı v∑y : TrıËc h∆t m∫t dÚ vØn thµn kh∞p trong nıËc h¬n nhau cÔng n‰i l≈n, gi∆t h∆t giüo dµn, v÷ h‡ cho giüo dµn l° quµn nÊi ˆng, nhÈ Ω∂y quµn Phüp mËi xµm chi∆m ΩıÏc nıËc Nam. Sau khi gi∆t h∆t giüo dµn r„i th÷ triÀu Ω÷nh dÈi Ωi mÊt nÁi n°o xa x·i hiÃm trÍ, c‹ th°nh tr÷ ki≈n c‚, ΩŸa thÃ quanh co, ΩÃ binh Phüp kh·ng Ωünh tËi nÁi ΩıÏc. T·n Th∂t Thuy∆t Ω¨ l˙a ch‡n miÀn thıÏng du t◊nh Qu®ng TrŸ, mÊt l° Cam LÊ, hai l° Tµn SÍ, l∂y mÊt chÂ ΩÃ nay mai dÈi kinh Ω· triÀu Ω÷nh l≈n Ω‹ng Í Ω‹. Cüi k∆ ho≠ch b°n tœnh nhı v∫y, qu® nhi≈n vÀ sau Thuy∆t c‹ th˙c h°nh nhiÀu œt. Thuy∆t v° TıÈng l≠i sai hai ngıÈi thð h≠ thµn tœn l° H∑u Chuy≈n v° Ph› m¨ Cüt Ωi d≠o kh∞p cüc l°ng x¨ trong h≠t Th˜a Thi≈n, chi≈u mÊ th≈m quµn lœnh, Ω¥t ra mÊt toün lœnh mËi, g‡i l° lœnh Ωo≠n k∆t c‹ khœ giËi h≤n hoi v° ch◊ chuy≈n c‹ mÊt viŒc Ωi tr‹c n¨ süt h≠i nh˘ng ngıÈi theo Ω≠o Thi≈n ChÓa. Ng°y Ω∑u thüng 9 nØm ∂y, toün lœnh mËi n°y chia nhau Ωi lu·ng tu„ng, lÚc l≠o kh∞p t◊nh Th˜a Thi≈n, süt h≠i dµn Ω≠o kh·ng bi∆t bao nhi≈u m° n‹i. TËi mÊt Ωo≠n khüc n˘a : Süng ng°y 29/11/1883, Thuy∆t tœnh sai lœnh Ωo≠n k∆t Ωi t÷m gi∆t dµn Ω≠o Í chung quanh kinh th°nh. H¬n r±ng hÕ nghe trong th°nh b∞n l≈n mÊt phüt sÓng th∑n c·ng l°m hiŒu lŒnh, th÷ lœnh Ωo≠n k∆t cˆ viŒc th≤ng tay chæm gi∆t, t˜ c‚ Ω≠o Ω∆n con chi≈n, ch≤ng dung thˆ ai. Nhıng TıÈng lo sÏ r±ng n∆u m÷nh l°m d˘ quü t∂t nhi≈n binh Phüp kh·ng nhŸn, r„i h‹a ra Ωünh nhau th∫t th÷ nguy hiÃm cho m÷nh; bÍi v∫y TıÈng khuy≈n can Thuy∆t h¨y c‚ dø d¥t, chË tüo b≠o quü kh·ng n≈n. Tuy v∫y, m∫t lŒnh truyÀn Ωi Ω¨ lÎ, th°nh ra nh˘ng nh° c‹ Ω≠o Í chung quanh kinh th°nh, Ω¨ bŸ Ω„ Ω®ng cða Thuy∆t vµy b‡c s≥n s°ng t˜ lÓc trÈi chıa h˜ng süng. Nhıng sau chÈ ΩÏi m¨i kh·ng nghe hiŒu sÓng th∑n c·ng, n≈n chÓng t®n tüc bﬁ Ωi. C›n H∑u Chuy≈n th÷ Ω¨ Ωem lœnh t˜ chiÀu h·m trıËc, ra tay t°n phü chæm gi∆t dµn Ω≠o Í cüc l°ng phœa nam Th˜a Thi≈n r∂t l° th®m kh‚c. R„i ng°y 13/12/1883, l≠i c‹ hŸch cða VØn thµn truyÀn kh∞p dµn gian xui giÚc ngıÈi ta n≈n røn ΩÓc khœ giËi ΩÃ trŸ tÊi “nh˘ng nÊi c·ng cða binh Phüp”. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 15/15
H‡ ΩŸnh qua sang nØm, 1884, t˜ m„ng hai cho Ω∆n m„ng 8 thüng gi≈ng, kh∞p nÁi l≠i hø nhau n‰i l≈n gi∆t Ω≠o mÊt chuy∆n n˘a. Nhıng sau triÀu Ω÷nh nıËc Nam sÏ l°m t°n nhπn quü th÷ viŒc giao thiŒp vËi ngıÈi Phüp th°nh ra tr∞c trÍ kh‹ l›ng chØng, cho n≈n l≠i vÊi v°ng h≠ lŒnh cho cüc nÁi ph®i th·i Ωi kh·ng ΩıÏc khu∂y nhiÕu süt h≠i dµn Ω≠o n˘a. Tuy v∫y m¥c l›ng, m∂y nÁi Í xa, chıa ti∆p ΩıÏc lŒnh mËi n°y, vØn thµn cˆ viŒc süt h≠i c‚ Ω≠o v° dµn Ω≠o nhiÀu l∞m. Cüi phong tr°o nghŸch thÔ ch‚ng c˙ ngıÈi Phüp do T·n Th∂t Thuy∆t xıËng khÍi v° chð trıÁng Ω≠i khüi nhı th∆. N‹i cho ngay, nıËc m÷nh t˜ h„i Ωang n‹i Ωµy, cüc tıËng lÿnh Phüp Ω‚i vËi triÀu Ω÷nh nıËc Nam v‚n c‹ chð tµm l∂y chœnh süch ·n h›a ΩÃ thµu phÚc l∑n h„i thong th®, chˆ kh·ng mu‚n bˆc büch quü b±ng binh l˙c n˘a Ωµu. ViŒc nıËc Ω¨ Ω∆n lÓc n°y r„i, c∑n c‹ m∂y tay ngo≠i giao cho giﬁi th÷ c‹ lÏi cho nıËc hÁn l° c‹ T·n Th∂t Thuy∆t. T≠i Thuy∆t chð trıÁng xui giÚc triÀu Ω÷nh l°m nh˘ng viŒc khinh thıÈng h›a ıËc v° t°n süt giüo dµn th∆ kia, gµy n≈n tÊi nghiŒp cho m∂y vi≈n g≠ch Thu∫n An bÃ nüt, m° cüc cÚ lËn cÚ nhﬁ trong triÀu ho®ng vœa kinh h„n : mÊt Ωo°n 5 chi∆c t°u binh Phüp c˙c ch≤ng Ω¨ phüi kæo tËi b∞n phü c¯a Thu∫n, diŒu vﬂ dıÁng oai. Bao nhi≈u Ω„n to lÒy lËn Í Ωµy, v˜a mËi xµy th≈m c‹, s¯a cÒ c‹, triÀu Ω÷nh tıÍng l° v˘ng bÀn v· ΩŸch ch≤ng dø ch◊ trong c‹ hai Ω≈m ng°y, ΩÀu bŸ b∞n phü ΩÂ nüt tan t°nh; n°o quµn, n°o tıËng, n°o ng˙a, n°o voi, ch∆t th·i ng‰n ngang, ch≠y th·i tæ Ωüi. R∂t ΩÂi c‹ mÊt chi∆c t°u tr∫n cða nıËc Phüp t¥ng cho triÀu Ω÷nh ta h„i n°o ch◊ ΩÃ n±m m‚c meo Í c¯a Thu∫n, kh·ng bi∆t lÏi dÚng mËi th®m ! TriÀu Ω÷nh sÏ cu‚ng qu˚t vËi nhau, tœnh ch◊ c‹ mÊt cüch l≠i v›ng tay xin h›a, bøn sai NguyÕn Tr‡ng HiŒp v° Tr∑n á÷nh TÓc ra t∫n c¯a Thu∫n, nØn n◊ c∑u h›a vËi Thðy sı á· Ω‚c Courbet v° ·ng Harmand. TıËng lÿnh Phüp l≠i rÊng lıÏng cho h›a, th∆ m° T·n Th∂t Thuy∆t chıa chŸu bi∆t sˆc m÷nh, vπn mÊt m˙c lÊng quyÀn, t˙ Ω∞c. Gi˘a lÓc trong nıËc c‹ nh˘ng viŒc ngıÏc süt giüo dµn, v° Í trıËc c¯a kinh th°nh c‹ viŒc Thu∫n An th®m b≠i nhı v∫y, triÀu Ω÷nh l≠i x®y ra mÊt viŒc nÊi bi∆n gËm gh≈ : vua HiŒp H›a bŸ T·n Th∂t Thuy∆t gi∆t ch∆t. Vua HiŒp H›a tuy Í ng·i vua, nhıng kh·ng bi∆t g÷ Ω∆n c·ng viŒc nh° nıËc, t‚i ng°y ch◊ quanh qu∏n vui thÓ vËi m∂y ® cung n˘ m˛ miÀu, l≠i l∂y cða kho ra x°i phü, s¯a sang cung ΩiŒn ri≈ng Í Kim Lu·ng. áang lÓc nh° nıËc c‹ viŒc ho≠n n≠n nguy vong tˆ phœa, dµn gian kh‰ sÍ trØm bÀ, m° c‹ ·ng vua ham vui œch k˝ nhı th∆, cÒng l° v∫n s‚ qu‚c gia Ω∆n lÓc b≠i vong xui khi∆n ra v∫y. Ph®i bi∆t T·n Th∂t Thuy∆t l∫p vua HiŒp H›a l≈n, ch≤ng qua nhı l° t· mÊt pho tıÏng trong chÔa ΩÃ cho dµn c‹ chÂ th∞p nhang vüi l≠y, th∆ th·i; c›n quyÀn bœnh Í trong tay Thuy∆t v° TıÈng c®. Hai ngıÈi quyÀn th∑n b®o th∆ n°o th÷ vua HiŒp H›a ph®i nghe nhı th∆. Vua ch◊ c‹ viŒc “g∫t Ω∑u” m° th·i. Vua HiŒp H›a bŸ Ωø Ω∑u ΩÀ c‰ quü sˆc, cÒng c‹ ˚ tˆc m÷nh, bøn mıu vËi b‡n c∫n th∑n gi∆t TıÈng v° Thuy∆t. Ng°i cÒng kh·n l∞m, bi∆t hai ·ng ∂y thµn m∫t vËi nhau, nay n∆u tr˜ ΩıÏc mÊt Ωi, c›n mÊt th÷ cÒng kh·ng l°m ΩıÏc viŒc g÷ v° c‹ tr˜ Ωi n‚t cÒng dÕ; m° ng°i l≠i kh·n hÁn n˘a, l° mu‚n mıÏn tay ·ng n‡ ΩÃ tr˜ ·ng kia. TrıËc h∆t ng°i mu‚n l°m cho hai ·ng ngÈ v˙c ghen ghæt lπn nhau, mËi triŒu ri≈ng ·ng TıÈng v°o trong ΩiŒn m° khen ngÏi c·ng lao ngﬁ ˚ r±ng n∆u chŸu gi∆t ·ng Thuy∆t Ωi th÷ s¡ phong thıÍng th∆ n°y th∆ khüc. V· phÓc cho ng°i, ·ng TıÈng kh·ng chŸu. Ng°i mËi c∑u ·ng Khµm sˆ Ω‹ng Í Hu∆ h„i Ω‹ l° ·ng Champeaux. L≠i v· phÓc cho ng°i : ·ng TıÈng bi∆t chuyŒn. Ng°i sai ngıÈi Ωem m∫t thı cho ·ng Champeaux tün tÚng ngıÈi Phüp, v° nØn n◊ ·ng Champeaux l°m th∆ n°o v÷ ng°i m° tr˜ hai k¿ quyÀn th∑n ∂y Ωi k¿o ng°i l°m vua nhı v∫y c˙c kh‰ l∞m. çng TıÈng b∞t ΩıÏc, Phan á÷nh PhÔng ñ trang 16/16
gi∆t Ωˆa Ωi thı, r„i cÔng ·ng Thuy∆t h‡p Ω÷nh nghŸ, b∞t vua HiŒp H›a bﬁ ngÚc, r„i æp u‚ng thu‚c ΩÊc ch∆t. H·m ∂y l° ng°y 28/11/1883. Vua HiŒp H›a l°m vua ΩıÏc b‚n thüng. Hai ·ng t·n ngıÈi con ·ng Ki≈n thüi vıÁng l° úng á„ng mËi c‹ 14 tu‰i l≈n l°m vua, tˆc l° vua Ki∆n PhÓc. Sau khi t·n vua Ki∆n PhÓc l≈n r„i, ·ng Thuy∆t y≈n tµm Í bÀ trong, v÷ thanh th∆ ·ng c°ng to, trong triÀu kh·ng ai l°m g÷ ΩıÏc n˘a ; bµy giÈ ch◊ c‹ viŒc gi∆t Ω≠o, v° t÷m cüch Ωünh Ωu‰i ngıÈi Phüp. á‚i vËi ·ng Khµm sˆ Phüp Ω‹ng t≠i Hu∆, Thuy∆t c·ng nhi≈n ra m¥t khinh b◊ v° Ωe gi∆t ch∆t, Ω∆n nÂi ·ng Khµm sˆ sÏ, ch◊ quanh Í trong giËi h≠n nhıÏng ΩŸa, kh·ng düm th› m¥t ra Ω∆n ngo°i. Thüng 6/1884, quµn Phüp Ωem 5 chi∆c t°u chi∆n Ω∆n c¯a Thu∫n An y≈u c∑u chi∆m Mang Cü (l° mÊt chÂ hiÃm y∆u trong kinh th°nh) chi∆u theo ΩiÀu ıËc. TriÀu Ω÷nh ph®i phüi hai ·ng khµm sai Ωem ph∏m v∫t ra c¯a Thu∫n An khao quµn, v° xin h¬n trong 12 h·m, s¡ ΩÃ cho quµn Phüp v°o Ω‹ng t≠i Mang Cü. H¬n th∆ nhıng mËi c‹ b®y h·m th÷ vua Ki∆n PhÓc thu∫n cho 100 lœnh Phüp, mÊt trØm chˆ kh·ng ΩıÏc hÁn, v°o Ω‹ng t≠i Mang Cü, quµn Phüp kæo v°o Ω‹ng ngay. Vua Ki∆n PhÓc l°m viŒc ∂y, ·ng Thuy∆t vËi ·ng TıÈng gi∫n l∞m, v÷ hai ·ng Ωang r∞p Ωünh ngıÈi Phüp, m° Mang Cü l° chÂ hiÃm y∆u trong kinh th°nh, c‹ quan hŒ vÀ ΩıÈng vﬂ dŸ nhiÀu l∞m ; nay quµn Phüp Ω∆n Ω‹ng Í Ω‹, kh·ng khüc g÷ ch¬n gi˘ c‰ m÷nh. Th∆ r„i vua Ki∆n PhÓc t˙ nhi≈n ch∆t. NgıÈi ta n‹i r±ng chœnh tay ·ng TıÈng gi∆t. H÷nh nhı m∂y h·m Ω‹ vua Ki∆n PhÓc bŸ c®m, ·ng TıÈng v°o th◊nh an, tµu l° c‹ bi∆t l°m thu‚c, xin ΩÃ cho b‚c mÊt thang. Thang thu‚c ∂y tˆc l° thanh ki∆m cða ·ng TıÈng gi∆t vua : vua ng˙ chæn thu‚c ∂y r„i m∂t, v÷ trong c‹ bﬁ thu‚c ΩÊc. Ng°y 1/8/1884, hai ·ng t·n em ruÊt vua Ki∆n PhÓc l° úng LŸch l≈n l°m vua, k˝ nguy≈n H°m Nghi. Nhıng ·ng Khµm sˆ Phüp th¯ thÈi l° ·ng Rheinart kh·ng chŸu c·ng nh∫n. çng Thuy∆t sai Ω‹ng h∆t c® c¯a th°nh l≠i, tﬁ ˚ r±ng nh∫n hay kh·ng nh∫n ·ng cÒng kh·ng c∑n. Sang n¯a thüng sau, quµn Phüp Ω∆n thŸ uy Ω·ng quü, ·ng Thuy∆t ph®i mÍ c¯a th°nh, ΩÃ vua H°m Nghi ti∆p Khµm sˆ Phüp t≠i ΩiŒn C∑n Chünh. B®n ΩiÀu ıËc hai nıËc Phüp ViŒt k˚ t˜ bao lµu, m° chıa thi h°nh, th÷ nay Ωem ra thi h°nh. CuÊc b®o hÊ th°nh l∫p. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 17/17
5) Vua thua ch≠y d°i H„i Ωang n‹i Ωµy (1884 bıËc qua 1885), ti∆ng l° ngıÈi Phüp Ω¨ l∂y binh l˙c chinh phÚc ΩıÏc c® Trung B∞c lıÎng k¸ v° chi∆u theo ΩiÀu ıËc 1884, triÀu Ω÷nh nıËc Nam Ω¨ ph®i nh÷n nh∫n nıËc Phüp ΩŸnh cuÊc b®o hÊ r„i, nhıng m° cuÊc b®o hÊ mËi th˙c hiŒn vÀ danh nghÿa th÷ c‹, vÀ tinh th∑n th÷ chıa. Nghÿa l° lÓc b∂y giÈ nıËc Nam chŸu m∂t chð quyÀn, m° ph∑n lËn dµn tµm sÿ khœ Ωang hØng müu üi qu‚c, chıa chŸu khu∂t phÚc. C‹ hai l¡ c‚t y∆u. TrıËc h∆t, ngıÈi Nam thuÍ ∂y vπn chıa nh∫n bi∆t nh˘ng cüi th˙c l˙c vØn minh hÔng cıÈng cða ngıÈi Phüp, m¥c d∑u m÷nh giao phong Í Ωµu b≠i t∏u Í Ω‹, t◊nh kia th°nh n‡ k∆ ti∆p trıËc sau th∂t thð nhı cüch con t±m lü dµu. Ch∞c c‹ ΩÊc gi® ph®i l∂y l°m l≠, sao v˜a mËi x®y ra cüch tüm chÚc nØm trıËc n°o ph®i lµu g÷, chœnh ngıÈi Phüp qua Ωµy Ω‹ng thuyÀn ΩÓc sÓng, khiÃn tıËng ΩiÀu binh giÔm cho vua Gia Long mËi th∞ng n‰i Tµy SÁn, v∫y th÷ cüi th˙c l˙c vØn minh hÔng cıÈng cða ngıÈi Phüp, l¡ n°o ngıÈi Nam kh·ng bi∆t cho ΩıÏc ? Song Ω∂y ch◊ l° mÊt viŒc quan hŒ ri≈ng vËi nh° vua, cˆu giÓp ri≈ng cho nh° vua n‡ Ωang tranh h°nh vËi nh° vua kia, th°nh ra dµn chÓng Ωµu c‹ hay bi∆t. á∆n lÓc binh Phüp sang chinh phÚc, l°m cho ta, Ω∂t ti≈u l∑n m›n, tr∫n thua Ωi≈n Ω®o, m° ta vπn tıÍng l∑m v° Ω‰ trÓt nh˘ng nguy≈n nhµn ∂y t˙ Ωµu chˆ chıa bi∆t v° cÒng chıa chŸu r±ng ngıÈi m≠nh ta y∆u, ngıÈi hay ta dÍ, ngıÈi giﬁi ta høn. TËi Ω‹ v° Ω‚i vËi th˙c l˙c cða ngıÈi, sÿ phu ta mÊt Ω°ng, dµn chÓng ta mÊt ng®, vπn c‹ nh˘ng quan niŒm coi thıÈng, nh˘ng c®m giüc xem kinh l≠ l∞m. Sÿ phu th÷ t˙ Ω∞c t˙ tin vÀ nh˘ng phæp t∞c Nghi≈u Thu∂n Kh‰ng M≠nh, v° h‡c thu∫t “T¯ vi∆t Thi vµn”, ngo°i ra, nh∂t thi∆t cüi g÷ khüc l≠ ΩÀu coi l° di ΩŸch. Cˆ xem mÊt b°i “BiŒn di lu∫n” cða ·ng Vﬂ Ph≠m Kh®i can vua T˙ áˆc mıu toan c®i cüch, cÒng Ωð bi∆t tı tıÍng cða c® sÿ phu ta Í ΩıÁng thÈi. Chœnh b°i Ω‹ l°m vua T˙ áˆc xi≈u l›ng, kh·ng bi∆t nghe lÈi cða chœ sÿ NguyÕn TrıÈng TÊ xin c®i cüch duy tµn ΩÃ v¨n thÈi cˆu qu‚c. ViŒc nguy vong cða qu‚c gia v° th˙c l˙c cða ngıÈi Phüp sÈ sÈ trıËc m∞t Ω‹ r„i, nhıng sÿ phu vπn nghÿ m÷nh l° hay l° giﬁi hÁn. C›n dµn chÓng c°ng kh·ng th∂y th˙c l˙c cða ngıÈi, Ω∆n nÂi tıÍng r±ng c∞m cµy nh‡n dıËi s·ng — l°m nhı k∆ cða Tr∑n Hıng á≠o Ωünh quµn Nguy≈n Í B≠ch á±ng giang ng°y xıa — ch∞c l°m t°u tr∫n Phüp ph®i thðng Ωüy m° ch÷m. Th∂y ngıÈi Phüp cao lËn v≠m vÎ, cho l° n¥ng nÀ, ch∞c h‡ kh·ng bi∆t bÁi lÊi, kh·ng thÃ ch≠y mau ; th∂y Ω„ cða ngıÈi Phüp dÔng ΩÃ Øn b±ng s∞t, kh·ng ph®i ΩÒa büt nhı m÷nh, th÷ cho l° mıÈng mün ; th∂y sÓng Ω≠n cða ngıÈi Phüp b∞n mau nhı bi∆n m° trÓng Ωµu ch∆t Ω‹ th÷ cho l° h‡ c‹ thu∫t qu˝ phæp ma. Trong khi ngıÈi m÷nh c›n chıa nh÷n ra s˙ th∫t, chıa chŸu sˆc m÷nh høn, t˙ nhi≈n cuÊc b®o hÊ tuy ΩŸnh r„i, m° nhµn tµm sÿ khœ chıa thÃ tr∂n phÚc ΩıÏc cÒng l° l¡ thıÈng. Sau n˘a, dµn tÊc m÷nh t˙ xıa v‚n c‹ cüi tinh th∑n chi∆n Ω∂u t˙ t„n, tr≈n con ΩıÈng lŸch s¯ Ω±ng Ω≥ng m∂y ng°n nØm, Ω¨ t˜ng bao phen ch‚ng Nguy≈n, c˙ Minh, bi∆t s˙ th∞ng b≠i. D∑u c‹ lÓc b≠i cÒng chi∆n Ω∂u tËi cÔng, kh·ng khi n°o chŸu bÂng ch‚c v›ng tay khu∂t phÚc. Cüi tinh th∑n Ω‹ cða ngıÈi ViŒt Nam chœnh ·ng á≠i Óy Gosselin v° nhiÀu quan binh khüc c‹ d˙ v°o cuÊc chinh phÚc nıËc Nam ΩÀu th≤ng ngay nh÷n nh∫n. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 18/18
BÍi v∫y, sau khi triÀu Ω÷nh thÓc thð v· phıÁng v° th˜a nh∫n b®o hÊ r„i, dµn tµm sÿ khœ vπn chıa chŸu h°ng phÚc. C›n büt g≠o n°o Í trong kho, vi≈n Ω≠n n°o Í n›ng sÓng, ngıÈi m÷nh c›n mu‚n Ωem trÓt ra h∆t, ch˜ng n°o th∫t l° th∆ cÔng sˆc kiŒt s¡ hay. Th˜a c‹ cüi nhµn tµm sÿ khœ ∂y, vØn thµn cüc t◊nh n‰i l≈n tˆ tung, trong lÓc Í kinh th°nh T·n Th∂t Thuy∆t ho¥c t˙ bi∆t hay kh·ng t˙ bi∆t l° b°n cÈ t∂t thua, cÒng nh∂t ΩŸnh Ωi mÊt nıËc cÈ ch‹t r„i mËi chŸu ΩÃ cho ngıÈi ta chi∆u bœ. á‚i vËi ngıÈi Phüp, nhı ai n∂y Ω¨ rﬂ : bao giÈ T·n Th∂t Thuy∆t cÒng l° ngıÈi chð Ωünh tËi cÔng, kh·ng mu‚n cho triÀu Ω÷nh k˚ h›a ıËc, kh·ng mu‚n cho quµn Phüp v· Ω‹ng Í Tr∂n B÷nh á°i (tˆc l° Mang Cü), kh·ng mu‚n cho nıËc Phüp Ω¥t cuÊc b®o hÊ Í kinh Ω·. Nhıng v÷ t÷nh th∆ h„i b∂y giÈ, triÀu Ω÷nh sÏ thua quü, cho n≈n ΩiÀu g÷ cÒng chŸu nhıÏng bÊ ngıÈi Phüp, th∆ l° kh·ng hÏp vËi ˚ mu‚n cða Thuy∆t chÓt n°o. Ph®i bi∆t r±ng Thuy∆t kh·ng ıa ngıÈi Phüp ra m¥t, kh·ng thøm gi∂u gi∆m g÷. Tuy th∆, ngıÈi Phüp cÒng Ωem l›ng y≈u m∆n qu˚ tr‡ng ·ng ta l° con ngıÈi c‹ trung, c‹ dÒng, cho n≈n Ω¨ c∫y ngıÈi — v÷ ·ng thÔ ghæt Ω∆n nÂi kh·ng mu‚n giüp m¥t ngıÈi Phüp bao giÈ — l∂y thÈi th∆, l∂y nghÿa l˚, l∂y tıËc lÊc, l∂y oai quyÀn dÚ dÂ, ΩÃ cho ·ng phÚc theo, nhıng kh·ng hÀ l∂y thˆ g÷ khi∆n cho ·ng ΩÊng l›ng Ω‰i ˚ Ωi ΩıÏc. Nh∂t l° t˜ khi binh Phüp chi∆m m∂t Tr∂n B÷nh á°i v° l∫p tr≠i Ω‹ng quµn trong th°nh, th÷ cüi khœ c˜u phπn huy∆t chi∆n cða ·ng ta c°ng ph˜ng ph˜ng b‚c l≈n kh·ng thÃ d±n ΩıÏc n˘a. çng thıÈng n‹i lu·n miŒng vËi k¿ t® h˘u : — Phen n°y ta quy∆t s‚ng thüc vËi Tµy mËi ΩıÏc. Tr≈n kia Ω¨ n‹i Tr∂n B÷nh á°i l° mÊt nÁi hiÃm y∆u cða kinh th°nh v° r∂t c‹ quan hŒ vËi ΩıÈng vﬂ bŸ. Th∫t th∆, chÂ ∂y c‹ cüi h÷nh th∆ quanh co hiÃm trÍ, tr≈n c‹ Ω„i Ω‚ng l∂n üp, dıËi c‹ s·ng nıËc th·ng v°o, c‹ Ωð c® m‡i s˙ c∑n dÔng trong viŒc thð th°nh v° dÚng vﬂ. TriÀu Ω÷nh ta l∫p ra chÂ Ω‹ ΩÃ Ω‹ng quµn, chˆa khœ giËi, c‚t ΩÃ ch‚ng gi˘ kinh th°nh, coi nhı l° cu‚ng h‡ng cða kinh th°nh v∫y. Nay binh Phüp chi∆m gi˘ m∂t Tr∂n B÷nh á°i, tˆc l° ch∫n m∂t cu‚ng h‡ng kinh th°nh, kh·ng c›n c˙a qu∫y ΩıÏc n˘a. Hu‚ng chi Thuy∆t nghÿ r±ng cuÊc b®o hÊ nay l≠i th°nh l∫p, th∆ l° t˜ Ωµy vua m∂t quyÀn, quan m∂t quyÀn, dµn m∂t quyÀn ; h„i n°o m÷nh Ωang ng∂t ngıÍng l°m chð quµn, bµy giÈ ph®i xu‚ng l°m k¿ tÔng phÚc, Thuy∆t l∂y l°m phπn u∂t kh‹ chŸu l∞m. Th°nh ra mÊt hai Thuy∆t quy∆t tµm ph®i ch‚ng c˙ binh Phüp mÊt phen, thµn m÷nh c‹ ch∆t cÒng bﬁ. Nhıng Thuy∆t d˙ bŸ mÊt cüch ch∞c ch∞n Ω¨, r„i mËi khai chi∆n. TrıËc khi ΩŸnh Ωünh, Ω¨ tœnh s≥n s°ng Ω∆n bıËc lui. çng ta triŒu t∫p h∆t cüc tıËng sÿ l≠i bÊ Binh m° n‹i r±ng : — LÓc n°y qu‚c gia mËi chœnh l° lÓc c∑n dÔng Ω∆n trüi tim v° tay sÓng cða b‡n ta, v∫y b‡n ta ph®i c‚ sˆc l°m sao, h‡a may c‹ l·i kæo thÈi th∆ l≠i ΩıÏc, chˆ kh·ng l¡ chıa chi Ω¨ b‹ tay m° chŸu... Coi k÷a, cüi giıÈng m÷nh n±m thuÍ nay, ngıÈi ta xa l≠ Í Ωµu tËi leo l≈n n±m ngð ngüy kh›, l°m sao m÷nh chŸu ΩıÏc ! Th∆ r„i mÊt m¥t ·ng sai l∫p sÁn ph›ng t≠i Cam LÊ (thuÊc t◊nh Qu®ng TrŸ) Ωem v°ng b≠c tiÀn g≠o l≈n chˆa t≠i Ω‹ r∂t nhiÀu, ph›ng sau n°y Ωünh c‹ thua th÷ l∂y chÂ Ω‹ l°m chÂ lui chµn. MÊt m¥t ·ng mÍ trıÈng t∫p vﬂ, truyÀn lŒnh cho cüc vŒ, cüc doanh ΩÀu ph®i ng°y Ω≈m luyŒn t∫p si≈ng nØng, ΩÃ nay mai nh° nıËc dÔng Ω∆n. L≠i lo røn khœ giËi, ΩÓc sÓng Ω≠n rﬂ nhiÀu, sai Ω°o h°o Ω∞p Ú Í trong kinh th°nh. T‹m l≠i, nh∂t thi∆t cüi g÷ c∑n dÔng quan hŒ cho viŒc nıËc dÔng binh, Thuy∆t ΩÀu lo d˙ bŸ s≥n s°ng. R„i Thuy∆t cÔng TıÈng b°n tœnh viŒc Ωünh. TıÈng n‹i r±ng : — NıËc ta bao nhi≈u nØm nay g¥p viŒc binh Ωao lu·n m¨i, rıÈng m‚i ng¨ nghi≈ng, dµn gian kh‰ sÍ l∞m r„i. Nay nØm mËi r„i (1883) binh Phüp Ωünh phü tan t°nh c¯a Thu∫n An, tµm khœ cða quµn ta Ω¨ nao nÓng khi∆p sÏ lünh. Nay Ωünh nhau ngay gi˘a kinh th°nh, tuy m÷nh c∫y c‹ th°nh cao h°o sµu, nhıng m° sÓng Ω≠n cða ngıÈi ta gh≈ gËm, b∞n tËi Ωµu th÷ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 19/19
ng‡c Ωü ΩÀu chüy tan tËi Ω‹ ; chÓng ta bµy giÈ sinh s˙ khai chi∆n, sÏ l°m phiÀn lÚy cho Thünh thıÏng, v° c˙c kh‰ cho quan quµn, tıÍng kh·ng c‹ œch lÏi g÷ m° l≠i c‹ h≠i n˘a. Vπn bi∆t thÈi cuÊc r‚i ren Ω∆n nhı th∆, nhıng sao trıËc kia, viŒc g÷ TıÈng cÒng tün th°nh cho Thuy∆t, Ω∆n bµy giÈ n‹i tËi viŒc Ωünh th÷ TıÈng l≠i can khæo, tˆc l° c‹ ˚ l®ng ra. Tuy l° hiÃu thÈi th∆ m¥c l›ng nhıng cÒng bÍi nay ˚ hıËng cða TıÈng Ω¨ thay Ω‰i. TrıËc kia ·ng th∂y trong triÀu c‹ Thuy∆t m≠nh th÷ ·ng theo, nhıng nay nıËc Phüp Ω¨ th°nh l∫p b®o hÊ r„i, th÷ b®o hÊ m≠nh, ·ng bﬁ Thuy∆t m° theo b®o hÊ. çng vπn th∫m thÚt ra v°o b≈n t›a Khµm lu·n, mÚc Ωœch ch◊ lo gi˘ v˘ng cüi thµn danh phÓ qu˚ cða m÷nh th÷ th·i, nıËc c›n th°nh c›n, ·ng cÒng l° ThıÏng thı, nay nıËc m∂t th°nh m∂t, ·ng cÒng vπn l° ThıÏng thı, c‹ thiŒt th›i chi m° lo nghÿ Ω∆n viŒc khüc n˘a. Thuy∆t nghe TıÈng khuy≈n can, bi∆t l° TıÈng Ω¨ bi∆n tµm r„i. çng quy∆t h°nh ΩÊng mÊt m÷nh. L≠i c›n mÊt nguy≈n nhµn n°y khi∆n cho ·ng c°ng m≠nh l›ng quy∆t chi∆n. Ng°y 19/5/1885 l° gi˘a nØm m∂t kinh th°nh, Thðy sı Ω· Ω‚c Phüp l° ·ng de Courcy Ωem 1500 quµn t˜ B∞c k¸ v°o Hu∆, c∑n ph®i chuyÃn ΩŒ bˆc qu‚c thı cða Chœnh phð b≈n Phüp gÍi sang cho vua nıËc Nam. TrıËc khi ·ng tı gi∂y qua triÀu Ω÷nh, xin triÀu Ω÷nh ph®i thi∆t Ω≠i triÀu ΩÃ ti∆p ki∆n Phüp sˆ. çng rﬂ bi∆t trong triÀu Ω÷nh b∂y giÈ, Thuy∆t v° TıÈng l° hai ngıÈi tr‡ng y∆u, cho n≈n trıËc h∆t ·ng mÈi TıÈng v° Thuy∆t qua b≈n t›a Khµm sˆ ΩÃ tıÁng ki∆n v° thıÁng thuy∆t viŒc nıËc Ω¨. Thuy∆t n‹i thüc l° m÷nh c‹ bŒnh kh·ng chŸu Ωi, duy c‹ TıÈng v° Ph≠m Th∫n Du∫t sang, nhıng á· Ω‚c De Courcy kh·ng chŸu, c‚ Ω›i cho ΩıÏc Thuy∆t sang mËi nghe. Thuy∆t sÏ m÷nh qua bŸ trÓng k∆ g÷ chØng, n≈n nh∂t ΩŸnh kh·ng Ωi. á· Ω‚c De Courcy gi∫n l∞m, trong ˚ mu‚n c‹ ng°y Ωem quµn sang t∫n bÊ Binh ΩÃ b∞t Thuy∆t. Nghe tin n°y Thuy∆t cÒng gi∫n, ng°y Ω≈m thıÈng l∂y Ω≠o quµn phπn nghÿa ΩÃ ph›ng thµn, v° nghÿ bÚng r±ng n‹ Ω¨ ΩŸnh b∞t m÷nh, th÷ m÷nh Ωünh n‹ trıËc xem sao ! Thuy∆t bøn nghi≈m sˆc cho cüc quµn dinh ph®i kiÃm soüt quµn lœnh v° sÓng Ω≠n cho s≥n s°ng c∑n kœp. LÓc ∂y TıÈng v° c® Ω÷nh th∑n th∂y v∫y, ΩÀu tıÍng r±ng Thuy∆t l°m th∆ ΩÃ ph›ng thµn Ω∂y th·i. Nhıng c‹ bi∆t Ωµu Thuy∆t Ω¨ chð trıÁng quy∆t chi∆n. Bao nhi≈u k¿ tÔ tÊi, ·ng ΩÀu tha ra h∆t, cho Øn chÁi m∂y ng°y, r„i l˙a ch‡n røn t∫p l°m mÊt Ω≠o quµn c®m t¯, cho Ωi ti≈n phong. á∆n t‚i h·m 22/5, ·ng m∫t truyÀn cho quµn Í cüc vŒ, cüc dinh chia l°m hai Ω≠o t∂n c·ng hai nÁi. MÊt Ω≠o th÷ sai em ·ng l° Tham biŒn T·n Th∂t Tr∞c (·ng n°y nguy≈n Í sÁn ph›ng t≠i Cam LÊ, ·ng m∫t triŒu vÀ) qu®n lÿnh, ıËc h¬n Ω∆n n¯a Ω≈m th÷ Ωem quµn qua s·ng HıÁng, hÊi vËi ·ng á· Ω‚c thðy sı ΩÃ Ωünh t›a Khµm sˆ. MÊt Ω≠o th÷ ·ng t˙ qu®n lÿnh, hÊi vËi ChıÍng vŒ Ω≠o quµn ph∂n nghÿa l° Tr∑n Xuµn So≠n ΩÃ Ωünh Tr∂n B÷nh á°i. S∞p Ω¥t mıu cÁ Ωµu Ω‹, Thuy∆t truyÀn lŒnh cho ba quµn Ω∆n canh hai Øn cÁm, canh tı khai chi∆n. çng ra hiŒu lŒnh cho tıËng sÿ nhı th∆ n°y : “Gi∆t cho h∆t, Ω˜ng ΩÃ cho th±ng n°o s‚ng s‹t nghe ! V÷ chÓng c® gan ch‡c tˆc ta ; c‹ chØng ch◊ ΩÃ cho mÊt hai Ωˆa s‚ng, ΩÃ vÀ büo tin cho ngıÈi chÓng bi∆t r±ng ta th∞ng tr∫n m° th·i ! Cˆ theo nhiÀu ngıÈi n‹i th÷ cüi mıu Ωünh cða Thuy∆t, qu® TıÈng kh·ng d˙ v· m° cÒng kh·ng bi∆t chi h∆t. Nhıng ngπm nghÿ cho k˝, ch∞c h≤n TıÈng bi∆t, Ω¨ qua m∫t büo cho t›a Khµm sˆ hay r„i, n∆u kh·ng th÷ sao quµn Phüp Ω¨ bi∆t m° d˙ bŸ trıËc. á∆n canh tı, ·ng Thuy∆t t˙ dπn mÊt Ω≠o quµn Ωünh Tr∂n B÷nh á°i, ti∆ng sÓng Ω≠i büc b∞n vang c® kinh th°nh. Nhµn dµn ΩıÁng ngð l¥ng l¡, bÂng ti∆ng sÓng n‰ li≈n thanh, l°m ai cÒng gi∫t m÷nh kinh sÏ, nüo ΩÊng d˘ dÊi. Binh Phüp xu‚ng h∑m m° nÓp, chË kh·ng thøm Ωünh, th◊nh tho®ng ch◊ b∞n mÊt v°i phüt sÓng Ω≠i büc ΩÃ Ωüp l≠i, c‚ chÈ cho süng mËi Ωünh. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 20/20
V÷ lÓc ∂y c›n Ω≈m khuya, quµn Phüp kh·ng bi∆t quµn Nam Í chÂ n°o, th∫t s‚ bao nhi≈u v® l≠i cÒng chıa m∂y thuÊc ΩıÈng Ω∂t, th°nh ra Ωünh ban Ω≈m kh·ng tiŒn. C‹ ngıÈi bi∆t v∫y, Ω∆n hi∆n k∆ vËi Thuy∆t l°m sao xe ΩıÏc m∂y kh∏u sÓng Ω≠i büc, læn Ωem tËi chÂ quµn Phüp Ωang nÓp ∏n m° b∞n x® v°o, th÷ gi∆t ch∆t ΩıÏc rüo. Nhıng Thuy∆t l≠i sÏ l° k¿ Ω„ng mıu ph®n qu‚c, ΩŸnh dÚ cho quµn m÷nh v°o chÂ mai phÚc sao Ω‹, n≈n chi kh·ng nghe. Thuy∆t cˆ viŒc h· quµn b∞n m¨i. Quµn ta b∞n ho°i, b∞n hðy, m° kh·ng nghe quµn Phüp ΩÊng tŸnh g÷, th÷ tıÍng d≠i dÊt r±ng quµn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i ch∆t c® r„i, cho n≈n Thuy∆t vÊi v°ng sai ChıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n büo tin v°o trong cung r±ng : quµn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i Ω¨ bŸ quµn ta gi∆t h∆t ; th◊nh tho®ng c‹ Ω·i ba ti∆ng sÓng Ω≠i büc, ∂y l° sÓng cða t°u Phüp Ω‹ng Í ngo°i th°nh b∞n v°o thŸ oai Ω‹ th·i. MÊt m¥t Thuy∆t l≠i sai v∑n sÓng Ω≠i büc l≈n m¥t th°nh, nh∞m t›a Khµm sˆ m° b∞n th≤ng sang, l°m hı h≠i m∂t nhiÀu chÂ. C›n Ω≠o quµn cða T·n Th∂t Tr∞c cÒng b∞n phü Í chung quanh t›a sˆ r∂t l° d˘ dÊi. Quµn ta b∞n c‚ m¨i, Ω∆n nÂi kho thu‚c sÓng t≠i TrıÈng áŸnh g∑n h∆t, Thuy∆t bøn sai quµn ch≠y vÀ büo cho TıÈng hay, TıÈng tr® lÈi r±ng : — Tao c‹ bi∆t thu‚c Ω≠n Í Ωµu, hay ra n‹i vËi quan TıËng Í vıÈn H∫u B· (tˆc l° Thuy∆t, khi Ω‹ Ωang Ω‚c quµn Í phœa vıÈn H∫u B·), ΩÃ ·ng ∂y liŒu sao th÷ liŒu... C›n bao nhi≈u thu‚c Ω≠n, Thuy∆t vπn cˆ h· quµn b∞n v°o Tr∂n B÷nh á°i, b∞n sang t›a Khµm sˆ m¨i. Quµn Phüp vπn im l¥ng, kh·ng ΩÊng tŸnh g÷ c®. M¨i Ω∆n t®ng süng, quµn ta h∆t s≠ch Ω≠n r„i, kh·ng c›n g÷ m° b∞n n˘a. B∂y giÈ quµn Phüp Í Tr∂n B÷nh á°i v° b≈n kia s·ng mËi khÍi th∆ ph®n c·ng. Bao nhi≈u sÓng Ω≠i büc Í tr≈n Ω°i, v° Í t°u chi∆n Ω∫u ngo°i s·ng, ΩÀu chÿa mÒi v°o trong th°nh m° b∞n : Ω≠n bay nhı mıa r°o, ti∆ng vang nhı s∂m d∫y. Th·i th÷ nh° c¯a Ω‰ tan, quµn dµn bŸ Ω≠n ch∆t ng‰n ngang, trong th°nh Ω∑y ti∆ng k≈u trÈi, ti∆ng kh‹c l‹c... Quµn Phüp Í dıËi thðy, l≠i kæo l≈n bÊ, Ωünh s∂n m¨i v°o, l°m cho hai Ω≠o quµn cða ta trong ngo°i ΩÀu bŸ Ωünh c®, th°nh ra tün lo≠n, m≠nh ai n∂y t÷m ΩıÈng ch≠y thoüt thµn, chen l∂n x· Ω≠p lπn nhau m° ch∆t th≈m mÊt mË n˘a. Süng h·m ∂y (24 ta) v°o kho®ng 9 giÈ, TıÈng bi∆t t∂t nhi≈n Thuy∆t b≠i tr∫n r„i, vÊi v°ng ch≠y v°o trong cung tµu viŒc nguy c∂p, xin vua H°m Nghi v° Tam cung mau mau xu∂t th°nh, ch≠y l≈n Khi≈m LØng ΩÃ t≠m lünh. Tin n°y l°m ch∂n ΩÊng trong cung, v÷ ai cÒng tıÍng — theo lÈi Thuy∆t büo tiŒp h„i khuya — Tr∂n B÷nh á°i Ω¨ kh·i phÚc v° tµy Í t›a Khµm, b≈n kia HıÁng giang, Ω¨ bŸ quµn ta t°n süt r„i m°. Tr≈n t˜ m∂y b° Thüi h∫u v° Ho°ng Ω∆, dıËi tËi cüc thŸ vŒ cung nhµn, bÂng dıng nÂi l≈n tr∫n mıa nıËc m∞t ; ti∆ng kh‹c vang ΩÊng nÊi cung. NhiÀu ngıÈi v˜a g°o kh‹c, v˜a m∞ng ch¯i Thuy∆t h≠i nıËc büo ΩÈi. Ai n∂y quÁ g‹i h°nh trang kh·ng kŸp. Trong lÓc quü ı nguy c∂p vÊi v°ng, Ωˆc H°m Nghi ch◊ kŸp Ωem theo ∂n Qu‚c b®o v° mÊt œt v°ng b≠c tÔy thµn. çng H˘u quµn á· th‚ng H„ HiÃn ph› xa giü ra c¯a tµy nam ch≠y l≈n phœa tµy do ng® Kim Lu·ng. May quü, xa giü v˜a ch≠y ra khﬁi th°nh ΩıÏc mÊt lüt, th÷ binh Phüp t˜ Tr∂n B÷nh á°i v° b≈n t›a Khµm ti∆n v°o Ω∆n nÁi. Nghe m∂y ·ng gi° b° c® mÚc kœch cüi c®nh th°nh phü qu‚c vong, nay c›n s‚ng s‹t, thu∫t chuyŒn r±ng süng h·m ∂y chœnh mÊt ngıÈi Ω°n b° Phüp, vÏ mÊt thi∆u Óy, cÎi ng˙a c∑m Ω∑u mÊt toün lœnh ü—r∫p, x·ng pha l¯a Ω≠n m° ti∆n v°o th°nh trıËc h∆t, leo l≈n k¸ Ω°i ta, h≠ cÈ Ωu·i nheo xu‚ng, kæo cÈ tam s∞c l≈n. (H„i n°y b≈n Phüp quµn chð Ω¨ Ω‰, áŒ tam CÊng h›a Ω¨ th°nh l∫p r„i). Ch˜ng quan l≠i nhµn dµn trong th°nh ng‹ l≈n k¸ Ω°i th∂y hiŒu cÈ tµy bay ph∂p phËi, t˙ nhi≈n bi∆t l° quµn m÷nh Ω¨ thua, th°nh m÷nh vÎ r„i, ai n∂y kinh ho°ng th∂t s∞c, th·i th÷ k¿ g°o ngıÈi ræo, lıng cﬂng tay b„ng, kæo nhau Ω°o n≠n, °o °o nhı nıËc ch®y. Ch◊ chen l∂n d°y Ω≠p lπn nhau m° ch∆t thi∆u g÷. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 21/21
B∂y giÈ quµn Phüp kæo v°o trong th°nh, s≥n Ωang hØng müu, tha h„ chæm gi∆t, Ω‚t phü tˆ tung. TrıËc h∆t Ω‚t ti≈u bÊ L≠i cða TıÈng, bÊ Binh cða Thuy∆t ; r„i tËi cüc dinh tr≠i, cüc kho lıÁng th˙c, kho thu‚c sÓng, kh‹i l¯a bay l≈n nghi ngÓt lıng trÈi hai ng°y hai Ω≈m ch¯a t∞t. Sau khi ho°n to°n chi∆m lÿnh ΩıÏc kinh th°nh r„i, ngıÈi Phüp phµn binh nghi≈m gi˘ cung ΩiŒn v° cüc c¯a th°nh, r„i bØng b‹ cˆu ch˘a cho nh˘ng quµn sÿ nhµn dµn bŸ thıÁng tœch, b‚ thœ tiÀn g≠o cho nh˘ng ngıÈi c›n s‚ng s‹t Í trong th°nh, dÔng nhµn c·ng ∂y s¯a sang l≠i cüc chÂ t°n phü v° ch·n c∂t t¯ thi. Nhµn dŸp n°y, nhiÀu anh b∞t ΩıÏc v°ng b≠c chµu büu ch·n gi∂u trong nh° ngıÈi ta m° trÍ n≈n gi°u c‹ lËn. C‹ k¿ mıÏn th∆ c‚ Ω≠o Ωi Ωµu cÒng l‡t, r„i l¿n v°o tËi trong cung c∂m m° rinh c® nh˘ng mµm v°ng chæn ng‡c ra n˘a. Nh˘ng Ω„ qu˚, v∫t l≠ trong cung truyÀn l≠i bao nhi≈u ΩÈi, lÓc n°y bŸ th∂t l≠c ti≈u tün Ωi nhiÀu l∞m. T·i nhË c‹ b°i vø th∂t thð kinh th°nh t® rﬂ c·ng chuyŒn nghe r∂t ai oün n¨o nÔng, Ω∆n nÂi mıÈi m∂y nØm trıËc Ωµy nh° ΩıÁng cuÊc ph®i c∂m hüt ngo°i ΩıÈng. V÷ c‹ mÊt anh ch°ng Ωui l°m nghÀ hüt d≠o, mÂi khi ng„i Ωµu c∂t ti∆ng hüt vø n°y thi≈n h≠ t˙u l≠i r∂t Ω·ng ; nh∂t l° ti∆ng hüt n¨o nÔng quü, khi∆n cho ngıÈi ta c®m ΩÊng Ω∑y gan, µm th∑m g≠t lÚy. T˜ nØm ∂t d∫u th∂t thð kinh th°nh trÍ Ωi, h°ng nØm cˆ Ω∆n ba ng°y 22, 23 v° 24 thüng 5 ta, Ω¨ th°nh ra tÚc lŒ, nh° n°o Í trong th°nh cÒng b°y nhang Ωøn tr∑u rıÏu, gi∂y tiÀn, v°ng b≠c, ra trıËc c¯a ΩÃ cÓng vüi c· h„n nh˘ng quµn sÿ tr∫n vong, nhµn dµn t¯ n≠n lÓc Ω‹. ChÓng ta Ω¨ hÁi Ωi xa cµu chuyŒn c‚t y∆u r„i, giÈ n≈n trÍ l≠i. N‹i vÀ NguyÕn VØn TıÈng h„i ∂y cÒng theo ph› xa giü Tam cung v° Ho°ng thıÏng ch≠y ra c¯a tµy nam, quµn sÿ Ωi theo hÊ vŒ ch◊ c‹ ΩÊ mÊt trØm ngıÈi. Qu∑n th∑n ch◊ c‹ nØm b®y ·ng bi∆t tin theo kŸp m° th·i. Duy c‹ Ho°ng thıÏng v° Tam cung ng„i vﬂng lœnh khi≈ng ch≠y t∂t t®, c›n bao nhi≈u ngıÈi tÔy tÔng ΩÀu ch≠y bÊ theo. R∂t ΩÂi cüc c·ng chÓa, cung nhµn, Ω∑u t‹c rÒ rıÏi, c≤ng kh·ng mang gi°y, v˜a ch≠y theo xa giü v˜a kh‹c rıng rˆc, t÷nh c®nh r∂t l° Ωau thıÁng. Khi qua Ω› K¿ V≠n r„i l≈n Ω∆n Kim Lu·ng, TıÈng ΩŸnh ph› xa giü t≠m d˜ng l≠i trong nh° thÈ Ω≠o Thi≈n ChÓa t≠i Ω‹. Ch∞c trong ˚ TıÈng mu‚n læn büo tin cho quan tµy bi∆t, ΩÃ mÈi xa giü trÍ vÀ cung, v÷ nıËc d∑u m∂t c›n cÒng th∆, kh·ng l¡ ΩÃ mÊt ng°y n°o kh·ng vua. Nhıng ·ng H˘u quµn á· th‚ng H„ HiÃn th∂y rﬂ ˚ TıÈng mu‚n m¨i chÓa c∑u vinh, liÀn rÓt gıÁm ra toan chæm bay Ω∑u TıÈng. May phÓc, TıÈng sÏ ch≠y tuÊt v°o giüo ΩıÈng tr‚n biŒt kh·ng düm ra n˘a. Ngo°i n°y, H˘u quµn H„ HiÃn sÏ ch∫m trÕ th÷ TıÈng kŸp büo tin cho tµy bi∆t, n≈n ·ng l∫t Ω∫t ph› hÊ xa giü ch≠y vÀ ng® trıÈng thi Í l°ng La Ch¯. Thuy∆t thua ch≠y, cÔng vËi Tr∑n Xuµn So≠n Ωu‰i kŸp xa giü Í Ωµy. Th∆ l° b∂y giÈ b∑y t·i t›ng vong quanh qu∏n ch◊ c‹ m∂y ngıÈi l° á≠i tıËng T·n Th∂t Thuy∆t, ChıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n, Tham biŒn T·n Th∂t Tr∞c, HiŒp biŒn Ph≠m Th∫n Du∫t, Tham tri TrıÁng VØn áÕ v° mÊt trØm t≈n lœnh theo h∑u xa giü. M¨i Ω∆n trıa, xa giü mËi tËi l°ng VØn Xü, r„i nÊi chiÀu h·m ∂y ra tËi Qu®ng TrŸ, Ω‹ng t≠i h°nh cung. TıÈng ch≠y v°o nh° thÈ Kim Lu·ng, c∑u kh∏n ·ng Giüm mÚc Caspar Ωem m÷nh ra h°ng vËi á· Ω‚c Courcy, khi ∂y l° vi≈n th‚ng tıËng cüc Ω≠o quµn Phüp Ωünh h≠ kinh th°nh ta. á· Ω‚c Courcy ıng cho TıÈng h°ng phÚc ΩÃ cho ngıÈi thay m¥t triÀu Ω÷nh, nıËc Nam m° giao thiŒp, k¿o lÓc ∂y vua t·i ch≠y rüo trong triÀu kh·ng c›n ai. Qua h·m sau, hai b≈n mÍ cuÊc h›a nghŸ, l≠i cˆ chi∆u theo ΩiÀu ıËc Ω¨ k˚ m° thi h°nh. Nghÿa l° nıËc Nam ph®i phÚc nıËc Phüp b®o hÊ. R„i Ω‹, TıÈng sai ·ng ThŸ lang Ph≠m H˘u Phan á÷nh PhÔng ñ trang 22/22