[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 3

Chia sẻ: Dwefershrdth Vrthrtj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

92
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cha ông là phó bảng Phan Đình Tuyến, các bác ông là chí sĩ Phan Đình Thông và cử nhân Phan Đình Thuật; chú ông là phó bảng Phan Đình Vận.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: [Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 3

DÚng ra h°nh t≠i Qu®ng TrŸ tµu vua H°m Nghi vÀ viŒc h›a nghŸ v° xin vua trÍ vÀ kinh Ω·, nhıng Thuy∆t c®n ngØn, kh·ng cho vÀ. TıÈng xin á· Ω‚c Courcy khoan h≠n cho m÷nh trong hai thüng th÷ mÈi vua trÍ vÀ ΩıÏc. R„i th÷ l¨o l°m hŸch, truyÀn Ωi kh∞p nÁi, kÃ c·ng Ωˆc cða ngıÈi Phüp, v° khuy≈n dµn Ω˜ng c‹ b≠o ΩÊng ph®n Ω‚i n˘a. Sau hai thüng trÈi, á· Ω‚c Courcy th∂y vua H°m Nghi c°ng Ωi xa, vØn thµn vπn b≠o ΩÊng v° bi∆t rﬂ TıÈng l° ngıÈi ph®n tr∞c gian t°, l°m h≠i h∆t b≈n n°y, l≠i l°m h≠i b≈n khüc, ·ng bøn n‰i gi∫n, k∆t ün TıÈng kh‰ sai chœn nØm, v° tˆc thÈi Ω°y qua Ω®o Tahiti. M∂y thüng sau TıÈng ch∆t t≠i Ω‹. Cho hay nh˘ng k¿ l°m t·i ph®n phÓc dπu Í dµn tÊc qu‚c gia n°o ngıÈi ta cÒng kh·ng dung. Nh∂t l° ngıÈi Phüp c‹ tünh ngay th≤ng ıa m∂y ngıÈi nghŸch thÔ Ω‚i m¥t vËi m÷nh, c›n k¿ lu„n cÓi sau lıng, th÷ khinh ghæt l∞m. Vua H°m Nghi vπn ch≠y d°i. Cüi tin th°nh m∂t vua ch≠y truyÀn ra Ω∆n cüc t◊nh l°m cho l›ng ngıÈi r∂t nüo ΩÊng. T◊nh B÷nh áŸnh Ωang ΩÊ khoa thi, h‡c tr› nghe tin ∂y phü tıÈng m° ra, ΩÃ tﬁ l›ng cØm phπn. T˜ Qu®ng Nam v°o m¨i tËi PhÓ Y≈n, quµn lœnh hiŒp vËi vØn thµn nghÿa sÿ n‰i l≈n Ωu‰i c® quan l≠i triÀu Ω÷nh Ωi, t˙ xıng l° vµng theo dµn ˚, r„i kæo nhau Ω‚t phü cüc nh° c‹ Ω≠o r∂t d˘ dÊi. C›n t˜ Qu®ng TrŸ trÍ ra cho Ω∆n NghŒ Tÿnh v° Thanh H‹a cÒng v∫y. T‹m l≠i, phong tr°o c·ng phπn h„i ∂y nhı l° l¯a chüy d∑u s·i v∫y. Ng°y 27, vua H°m Nghi ch≠y l≈n tËi SÁn Ph›ng t◊nh Qu®ng TrŸ (tˆc l° SÁn Ph›ng Cam LÊ m° T·n Th∂t Thuy∆t Ω¨ l∫p s≥n khi trıËc) h≠ chi∆u c∑n vıÁng Ωi cüc nÁi, nhµn tµm c®m ΩÊng, thıÁng x‹t l∞m ; su‚t mÊt d¨y Trung ViŒt cho m¨i Ω∆n ngo°i B∞c, vØn thµn ˆng nghÿa c‹, gi¥c cıËp th˜a cÁ c‹, nhao nhao n‰i l≈n, th°nh ra c® nıËc r‚i lo≠n h∆t sˆc, ch◊ duy c‹ mÊt h≠t Th˜a Thi≈n l° ΩıÏc y≈n ‰n m° th·i, v÷ nhÈ c‹ binh Phüp gi˘ ΩıÏc trŸ an. BıËc qua Ω∑u thüng süu, ng°i vπn Í SÁn Ph›ng Cam LÊ c›n Tam cung th÷ vπn lıu t≠i h°nh cung Í t◊nh th°nh Qu®ng TrŸ, kh·ng theo l≈n Cam LÊ. LÓc ∂y viŒc nıËc kh·ng c‹ ngıÈi chð trıÁng ; triÀu th∑n mÈi Tam cung vÀ, Tam cung trÍ vÀ Hu∆ ; ng°y ∂y l° h·m m„ng hai thüng süu. NgıÈi Phüp th∂y vua H°m Nghi lünh m¥t ch≠y d°i nhı v∫y, sÏ kh‹ tr∂n ΩŸnh ΩıÏc l›ng ngıÈi, cho n≈n phüi quµn Ωi truy n¨ ri∆t. ThÈi th∆ h„i Ω‹ Ω¨ thay Ω‰i h≤n r„i, tuy nh˘ng ngıÈi trung nghÿa n¥ng l›ng thıÁng vua m∆n nıËc c›n nhiÀu, song nh˘ng k¿ bi∆t tÔy thÈi ΩÃ mıu cuÊc phÓ qu˚ c·ng danh cÒng kh·ng ph®i œt. Th°nh ra tung tœch vua H°m Nghi ch≠y tr‚n tËi Ωµu ngıÈi Phüp ΩÀu bi∆t tin tˆc h∆t th®y ; ng°i ch≠y phœa trıËc, binh lœnh b®o hÊ theo d∂u truy t∑m phœa sau, r∂t l° kh∏n bˆc. T·n Th∂t Thuy∆t ph®i Ωem vua ch≠y tuÊt l≈n Büo á°i l° chÂ giüp giËi t◊nh Qu®ng B÷nh ΩÃ tr‚n. Nhıng nghe quµn Phüp c°ng truy n¨ ri∆t, tËi ng°y 11/6, ng°i l≠i ph®i trÍ vÀ Ω‹ng Í SÁn Ph›ng Cam LÊ n˘a. Nhıng Í Ωµy liŒu bÀ kh·ng y≈n thµn ΩıÏc lµu n≈n cüch m∂y h·m sau ng°i cÔng cüc tıËng sÿ t›ng vong trøo qua Mai Lÿnh l≈n Lao B®o r„i xuy≈n ΩıÈng r˜ng nÓi hiÃm h‹c m° tËi H°m Thao vÀ phœa b∞c Khung Giang. T˜ Ω∂y vÀ SÁn Ph›ng t◊nh H° T◊nh ch◊ c‹ b®y ng°y ΩıÈng, th∆ l° vua H°m Nghi ch≠y n≠n c°ng ng°y c°ng xa kinh Ω· r„i v∫y. á∂t m÷nh, nıËc m÷nh m° vua H°m Nghi mıÈi m∂y ng°y nay chıa c‹ chÂ n°o Ω¥t chµn cho v˘ng. Ng°i tËi H°m Thao l° c‚t h≠ chi∆u cho vØn thµn t◊nh H° Tÿnh ra ti∆p giü t≠i SÁn Ph›ng v° ΩŸnh l∂y chÂ ∂y l°m cØn cˆ, ΩÃ lo viŒc kh·i phÚc. Nhıng chıa kŸp tËi SÁn Ph›ng H° Tÿnh th÷ l≠i nghe tin Ω„n quµn Phüp Ωu‰i theo s∞p Ω∆n, th°nh ra Thuy∆t l≠i l∫t Ω∫t Ωem ng°i ch≠y Ωi chÂ khüc. Th∫t l° “vua thua ch≠y d°i !” Phan á÷nh PhÔng ñ trang 23/23
6) ThÈi th∆ t≠o anh hÔng Th∫t th∆, cÚ Phan á÷nh PhÔng l° mÊt b∫c anh hÔng do thÈi th∆ t≠o n≈n. N∆u h„i b∂y giÈ, cuÊc ΩÈi ch≤ng Ω‰i, ngıÈi Phüp kh·ng Ω∆n, cˆ ΩÃ cho con chüu H„ng B°ng l°m chð non s·ng Nam ViŒt th÷ thi≈n c‰ ai bi∆t Phan á÷nh PhÔng ? N∆u h„i b∂y giÈ, trong triÀu kh·ng x®y ra nh˘ng viŒc Thuy∆t v° TıÈng chuy≈n quyÀn sinh s˙, gi∆t vua n‡, l∫p vua kia, m° cÚ Phan kh·ng c‹ dŸp n‹i, th÷ b∂t quü t˜ chˆc Ng˙ s¯, khæo l∞m mıÈi m∂y nØm sau l≈n Ω∆n ThıÏng thı l° cÔng, r„i gi° vÀ hıu, c∂t nh° t∫u ruÊng, u‚ng rıÏu ngµm thÁ, l≠i lo gµy d˙ng cho m∂y c∫u ∂m, r„i cÔng vËi cﬁ rüc cÔng nüt, th÷ thi≈n c‰ ai c›n n‹i Ω∆n Phan á÷nh PhÔng ? N∆u h„i b∂y giÈ, Nam k¸ chıa m∂t, B∞c k¸ chıa tan, m° Thuy∆t TıÈng kh·ng t°n b≠o chæm gi∆t k¿ c‹ Ω≠o, v° kh·ng k÷nh ΩŸch ngıÈi phüp, t∂t nhi≈n th°nh chıa mau tan, nıËc chıa mau m∂t, m° vua H°m Nghi cÒng kh·ng viŒc g÷ ph®i ch≠y, v∫y th÷ thi≈n c‰ l°m g÷ c∑n c‹ Phan á÷nh PhÔng ? Nhıng m° thÈi th∆ c‚t Ω°o t≠o cÚ Phan trÍ n≈n mÊt ngıÈi anh hÔng, cho n≈n Í v°o ho°n c®nh n°o, t˜ sinh ra ΩÈi cho Ω∆n lÓc ra l°m quan, lÓc vÀ l°m ruÊng Í nh°, to°n l° nh˘ng cÁ hÊi xui khi∆n cÚ ph®i ra ΩÃ l°m mÊt viŒc cða nhµn tµm thÈi th∆ trao cho. á∆n Ωµy, thÈi th∆ s∞p phiÀn cÚ tËi nÁi r„i. Khi vua H°m Nghi tËi H°m Thao, ΩŸnh t˜ Ω∂y Ωi l≈n SÁn Ph›ng H° Tÿnh n≈n mËi h≠ chi∆u cho b‡n vØn thµn H° Tÿnh ti∆p giü, nhıng nghe quµn Phüp Ωu‰i g∑n tËi nÁi, T·n Th∂t Thuy∆t ph®i l∫t Ω∫t Ωem ng°i lünh Ωi chÂ khüc. Nay Ωµy mai Ω‹, m¨i tËi thünh 10, ng°i mËi lui vÀ Ω∆n miÀn thıÏng du t◊nh Qu®ng B÷nh. NØm ∂y ng°i mËi c‹ 15 tu‰i, Ω‚i vËi thÈi cuÊc cÒng chıa c‹ c®m giüc g÷ m∂y; ch◊ bi∆t nh° tan nıËc m∂t l° thıÁng, thµn m÷nh gi¨i gi‹ d∑m sıÁng, bÁ vÁ lıu l≠c l° kh‰, chˆ kh·ng bi∆t chð trıÁng ˆng ph‹ vËi c®nh ngÊ ra sao. Cho n≈n bŸ Ωu‰i r∂t nguy, m° n≈n ch≠y Ωi Ωµu, n≈n l°m th∆ n°o, nh∂t thi∆t ng°i ΩÀu theo Thuy∆t chð trıÁng; ng°i ch◊ nhı mÊt chi∆c thuyÀn con l≈nh Ω≈nh tr≈n m¥t s‹ng, m° Thuy∆t l° ngıÈi c∑m chøo b¿ lüi v∫y. S˙ th∆ Ω∆n cÔng r„i, Thuy∆t nghÿ bµy giÈ ch◊ c›n tr·ng c∫y c‹ dµn, nghÿa l° mu‚n l∂y dµn khœ dµn tµm ch‚ng vËi t°u bÀn sÓng lËn; ∂y tˆc l° cüi khœ giËi cu‚i cÔng cða Thuy∆t ΩŸnh ch‚ng vËi ngıÈi Phüp. Nhıng m° dµn lÓc Ω‹, khüc n°o nhı lü rÚng Í trong r˜ng ban Ω≈m, t∂t ph®i ai c‹ sˆc thu th∫p l≠i cho th°nh Ω‚ng, th÷ mËi chÚm l¯a m° Ω‚t l≈n cho süng ΩıÏc. çng bøn nghÿ ngay Ω∆n ngıÈi m° h„i xıa Í trong triÀu m∞ng ·ng m° ·ng Ω¨ ΩŸnh chæm, l° : Phan á÷nh PhÔng. T·n Th∂t Thuy∆t c‹ thÃ g‡i l° mÊt b∫c ngıÈi “Í ΩÈi trŸ th÷ l°m nØng th∑n, Í ΩÈi lo≠n th÷ l°m gian hÔng” ΩıÏc. Xem nhı viŒc Ω‚i vËi Phan á÷nh PhÔng th÷ Ωð bi∆t. LÓc c›n quyÀn cao chˆc tr‡ng Í trong triÀu, ·ng l°m viŒc g÷ sai l∑m, ai düm b¿ büc ·ng, ·ng ch≤ng gi∆t; ·ng bﬁ tÔ mÊt vi≈n ün süt Í ngo°i B∞c l° T·n Th∂t Bü, v÷ ·ng n°y düm n‹i l° th∆ l˙c cða ngıÈi Phüp 8 ph∑n th÷ m÷nh ch◊ c‹ 2, l°m sao ch‚ng n‰i; ·ng gi∆t c® mÊt vi≈n quan Í bÊ Binh l° ·ng Chuy≈n v÷ ·ng n°y Ωi Ωµu cÒng n‹i b· b· r±ng : “Khi≈m khÔng, Thuy∆t ngu”; ·ng gi∆t Ω∆n c® ·ng ThıÏng thı Tr∑n TiÕn Th°nh, v÷ ·ng n°y ngØn c®n kh·ng cho ·ng ch‚ng c˙ vËi ngıÈi Phüp. ∂y l° kÃ nh˘ng ngıÈi c‹ th∆ l˙c to v° danh v‡ng lËn c®, m° Thuy∆t c›n kh·ng tha; hÕ ai ph≠m Ω∆n Thuy∆t th÷ t∂t m∂t m≠ng. CÚ Phan á÷nh PhÔng h„i ∂y, ng·i b∂t quü Ng˙ s¯, l≠i kh·ng c‹ bø Ω®ng g÷ to, khi∆n cho Thuy∆t Ωð sÏ, th÷ Thuy∆t mu‚n gi∆t lÓc n°o ch≤ng xong. Th∆ m° v÷ viŒc gi∆t vua n‡, bﬁ vua kia, cÚ Phan m∞ng Thuy∆t gi˘a triÀu Ω÷nh l° k¿ ph®n th∑n m° Thuy∆t kh·ng bi∆t, ch◊ cüch chˆc Ωu‰i vÀ th·i, ˚ h≤n Thuy∆t c‹ chð ki∆n sao Ω‹. Gi∆t vua l° viŒc nhﬁ, v° viŒc Í triÀu, hay Í trong nh° ·ng (v÷ ·ng l° ngıÈi ho°ng tÊc), Phan á÷nh PhÔng ñ trang 24/24
c›n cˆu qu‚c l° viŒc lËn, l° viŒc cða c® dµn c® nıËc; ·ng khinh viŒc nh° m° tr‡ng viŒc nıËc, cho n≈n ai nhı cÚ Phan á÷nh PhÔng b®o ·ng gi∆t vua l° b∫y, th÷ ·ng tha, c›n ai nhı m∂y ·ng tr≈n kia, b®o ·ng Ω˜ng ch‚ng vËi binh Phüp, th÷ ·ng gi∫n l∞m, t∂t l° ·ng gi∆t. çng bi∆t r±ng : cÚ Phan á÷nh PhÔng ch◊ c‹ cüi tı tıÍng gi∆t vua l° khüc ·ng, nhıng c›n cüi tı tıÍng khüc, th÷ th∫t l° üm hÏp vËi ·ng, ∂y l° tı tıÍng ch‚ng vËi ngıÈi Phüp tËi cÔn, d∑u t˙ bi∆t Ωˆc m÷nh thua cÒng v∫y. çng kh·ng gi∆t mÊt ngıÈi b≠n Ω„ng chœ, ch∞c h≤n bi∆t trıËc r±ng thÈi th∆ sau n°y s¡ c∑n dÔng Ω∆n ngıÈi nhı th∆. C›n cÚ Phan cÒng bi∆t r±ng Thuy∆t Ω‚i vËi m÷nh c‹ chÂ dÚng tµm sµu s∞c l° th∆ n°o, cho n≈n d∑u bŸ cüch chˆc m° kh·ng oün; Ω‚i vËi viŒc triÀu Ω÷nh, Thuy∆t Ω¨ l°m ngang t°ng quü th÷ cÚ khinh, nhıng Ω‚i vËi viŒc cˆu nıËc cða Thuy∆t tœnh l°m th÷ cÚ vπn tr‡ng. Sau khi cÚ vÀ nh° qu≈ l°m ruÊng ΩıÏc œt lµu, Thuy∆t Ωem ngay mÊt cüi trüch nhiŒm n¥ng nÀ trao cho, l° c¯ cÚ l°m Tham biŒn SÁn Ph›ng t◊nh H° Tÿnh, tˆc l° b®o cÚ d˙ bŸ s≥n s°ng ΩÃ ch‚ng c˙ binh Phüp nay mai; mÊt chÂ Ω‹ bi∆t Thuy∆t v° cÚ l° b≠n tri k˝ v∫y. H„i cÚ l°m tham biŒn SÁn Ph›ng H° Tÿnh l° nØm Thµn (1884). á∆n thüng ch≠p nØm ∂y, b° cÚ thµn sinh m∂t, cÚ xin ngh◊ vÀ ΩÃ cı tang. Th∆ nhıng m∞t cÚ ΩÃ lu·n Ω∆n thÈi cuÊc: m∂y t◊nh Í ngo°i B∞c k¸ m∂t, cÚ bi∆t; quµn Phüp chi∆m Mang Cü, cÚ bi∆t; c¯a Thu∫n An m∂t, cÚ bi∆t; kinh th°nh th∂t thð, vua H°m Nghi ch≠y, cÚ bi∆t. B∂y nhi≈u cüi tin th®m thi∆t Ω∆n nÁi, l°m cho cÚ b„n ch„n, b®o vËi t® h˘u r±ng : — ThÈi th∆ kh·ng cho ta ng„i y≈n Ωµy ! V°o kho®ng thüng süu thüng b®y nØm D∫u (1885) cÚ nghe tin vua H°m Nghi ch≠y ra tËi miÀn thıÏng du t◊nh Qu®ng B÷nh, liÀn phüi mÊt ·ng c¯ Í trong l°ng l° Phan Cüt Su Ωi l≈n miÀn thıÏng du t◊nh H° Tÿnh ΩÃ Ω‹n, d¥n r±ng khi n°o xa giü tËi nÁi th÷ kœp vÀ büo tin cho bi∆t. á∆n thüng 10 vua H°m Nghi Ω∆n nÁi, cÚ cÔng cüc ·ng b≠n Ω„ng chœ l° Phan Quang Cı, Phan Kh∞c H›a, Ho°ng Xuµn Phong, NgÚy Kh∞c KiÀu, Phan Tr‡ng Mıu tËi h°nh t≠i büi y∆t, kh‹c m° tµu r±ng : — áÃ cho th°nh tan nıËc m∂t Thünh thıÏng m·ng tr∑n l° tÊi Í lÒ th∑n h≠. Xin Thünh thıÏng y≈n l›ng, lÒ th∑n h≠ nguyŒn h∆t sˆc c∑n vıÁng cˆu qu‚c, dπu ch∆t cÒng kh·ng t˜, miÕn ΩÃ Thünh thıÏng sËm h„i cung. Vua H°m Nghi phong cho cÚ l°m Tün l˚ Quµn vÚ, th‚ng tıËng cüc Ω≠o nghÿa binh. CÚ t≠ Án lui ra, cÔng vËi ·ng Thuy∆t b°n Ω≠i s˙ nh° nıËc. çng Thuy∆t hﬁi Ω∆n k∆ süch ti∆n h°nh, cÚ n‹i r±ng : — Kh·ng n‹i th÷ ch∞c tıËng quµn cÒng bi∆t, thÈi cuÊc bµy giÈ kh‹ khØn l∞m r„i, v÷ trong thÈi cuÊc n°y tıËng quµn Ω¨ tr¨i l∞m. Xˆ Nam k¸ l° chµn tay cða nıËc nh°, nhµn tµm Ω¨ khü, tiÀn cða l≠i nhiÀu, n∆u chµn tay m∂t th÷ thµn thÃ kh·ng c˙a qu∫y ΩıÏc n˘a. T˜ ng°y süu t◊nh trong Nam k¸ m∂t, th˙c l˙c cða nıËc m÷nh t‰n h≠i l∞m r„i, t·i Ω¨ bi∆t r±ng viŒc ΩÈi, Ω°nh ΩÃ cho n‹ l∂n tËi ho°i, kh·ng thÃ n°o cıÎng n‰i. TrıËc sau g÷ th÷ t˜ Khünh H›a trÍ ra B∞c, ngıÈi Phüp cÒng l∂y c®, nhıng n∆u trıËc kia ta Ω˜ng th∂t süch m° gi∆t h≠i b‡n giüo dµn v° Ω˜ng ngØn trÍ h‡ vÀ viŒc th·ng thıÁng ΩÃ l°m cüi cË gµy hÈn cho h‡, th÷ h‡ chıa l∂y cË Ωµu dÔng binh m° bˆc büch ta nguy vong sËm Ω∆n th∆. Ta nhµn thÈi giÈ Ω‹, c‹ thÃ t˙ t◊nh t˙ cıÈng ΩıÏc, Ωµu c‹ Ω∆n nÂi m∂t B∞c k¸ r„i m∂t Ω∆n c® kinh th°nh. á∆n bµy giÈ, kh∞p trong nıËc Ωµu cÒng c‹ g‹t chµn ngıÈi Phüp, h‡ kæo Ωi Ωµu nhı gi‹ lıËt Í tr≈n cﬁ m‡c Í dıËi, l°m cho l›ng ngıÈi ph∑n th÷ sÏ h¨i, ph∑n th÷ chün n®n Ω¨ l∞m. L≠i th≈m nh˘ng Ωˆa tiÃu nhµn, d˙a theo th∆ ngo°i ΩÃ Øn hi∆p anh em cÔng gi‚ng, khi∆n cho b‡n dµn v· c‚ ch≠y kh·ng c‹ ΩıÈng, k≈u kh·ng c‹ ngﬂ, th∫t l° c˙c kh‰. PhıÁng chi trong nıËc bŸ n≠n binh cüch bao nhi≈u nØm nay, kho t°ng s≠ch kh·ng, mÔa m°ng m∂t m¨i, quµn lœnh bŸ thıÁng vπn chıa l°nh, khœ giËi kh·ng ΩıÏc l∂y kh∏u sÓng t‚t, n∆u c‹ bao nhi≈u ngıÈi chœ sÿ Ωi n˘a, nhıng quµn lıÁng l∂y v°o Ωµu, quµn khœ l∂y v°o Ωµu, h›ng ch‚ng l≠i cıÈng ΩŸch cho ΩıÏc ? T÷nh th∆ ∂y Ωð chˆng tﬁ cho tıËng quµn hiÃu r±ng thÈi cuÊc nıËc ta bµy giÈ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 25/25
kh‹ khØn tËi Ωµu. Nhıng ta may ΩıÏc mÊt thˆ khœ giËi c›n m≠nh, ∂y l° l›ng ngıÈi. L›ng ngıÈi d∑u sao cÒng vπn c›n tr·ng c∫y ΩıÏc. T·i nay m° nh∫n cüi trüch nhiŒm n¥ng nh‡c n°y, l° tr·ng v°o l›ng ngıÈi th·i. L›ng ngıÈi Ω¨ Ω°nh l° mÊt vﬂ khœ m≠nh r„i, nhıng n∆u ngıÈi ta cˆ Ωıa sÓng bÀn Ω≠n t‚t ra m° b∞n m¨i v°o Ω∑u m÷nh th÷ m÷nh l∂y g÷ ch‚ng ΩÎ. Th∆ t∂t m÷nh cÒng ph®i c‹ khœ giËi. á„ sÓng Ω≠n cða ta l°m sao ΩŸch l≠i ΩıÏc h‡ ? Mu‚n ΩŸch l≠i ΩıÏc h‡, t∂t cÒng ph®i c‹ mÊt thˆ sÓng Ω≠n ngang vËi h‡ mËi ΩıÏc. Nhıng hiŒn nay trong nıËc m÷nh v∫t liŒu kh·ng c‹, ngıÈi l°m chıa c‹, th÷ ph®i trÔ biŒn Í ngo≠i qu‚c vÀ. á¨ trÔ biŒn khœ giËi, l≠i ph®i c∑u cˆu c® viŒn binh n˘a. Nhıng nıËc cˆu viŒn cho m÷nh kh·ng ph®i l° nıËc T°u, v÷ nıËc T°u Ωang lo viŒc nh° h‡ cÒng r‚i bæt chıa xong, ta kh·ng thÃ tin c∫y ΩıÏc. Cˆ theo ˚ t·i xem ra, th÷ t∂t ph®i nıËc Xi≈m. T·i cÒng kh·ng tin l° nıËc Xi≈m c‹ thÃ ΩŸch n‰i vËi Phüp ΩÃ cˆu m÷nh, nhıng m° nhÈ h‡ mua khœ giËi v° cho mıÏn binh, th÷ cÒng giÓp cho m÷nh c‹ ΩıÏc thanh th∆. V® chØng nıËc h‡ Ω‚i vËi m÷nh l° mÊt nıËc xui gia th÷ h‡a may h‡ c›n l∂y chµn t÷nh m° giÓp ta chØng ? C›n t·i, th÷ r„i Ωµy t·i cÒng ph®i ra ngo°i B∞c mÊt lÓc ΩÃ hiŒu triŒu cho b‡n chœ sÿ ngo°i ∂y hıÍng ˆng, v∫y mËi gµy d˙ng ΩıÏc th∆ l˙c to, v° may ra mËi th°nh c·ng lËn ΩıÏc. Mu‚n l°m mÊt viŒc lËn nhı th∆ n°y, ph®i c‹ thi≈n thÈi, ph®i c‹ ΩŸa lÏi, ph®i c‹ nhµn h›a. á∂t H° Tÿnh ti∆ng c‹ nÓi cao r˜ng sµu, nhıng kh·ng ph®i c‹ ΩŸa lÏi, v÷ bÀ ngo°i kh·ng ra ΩıÏc biÃn m° bÀ trong th÷ l° v°o r˜ng, v°o r˜ng l° ΩıÈng ch∆t. N∆u sau n°y bŸ b‚n m¥t b‡c vµy, Í gi˘a tuyŒt lıÁng th÷ nguy l∞m. Song viŒc Ω‹ t·i Ω¨ tœnh r„i. Duy ΩıÏc c‹ nhµn h›a l° qu˚ hÁn c®, t·i düm l°m Ω≠i s˙ l° ch◊ tr·ng c∫y v°o Ω‹ m° th·i, c›n thi≈n thÈi th÷ t·i kh·ng düm n‹i Ω∆n. Thuy∆t nghe cÚ n‹i r∂t l∂y l°m kœnh phÚc, vÂ vai cÚ m° n‹i : — Thi≈n thÈi th÷ ai düm ch∞c. Song ng°i cˆ v÷ nıËc h∆t sˆc, viŒc c∑u viŒn r„i c‹ t·i lo. CÚ phÚng mŒnh trÍ vÀ, liÀn phüt tÈ hŸch Ωi kh∞p cüc nÁi, kæo cÈ khÍi nghÿa Í ngay l°ng cÚ l° l°ng á·ng Thüi. Trong hŸch vØn, Ω≠i ˚ n‹i cÚ phÚng mŒnh vua c¯ nghÿa binh ΩÃ ch‚ng vËi cıÈng ΩŸch, cˆu l≠i qu‚c gia, song viŒc Ω‹ l° viŒc chung cða m‡i ngıÈi l°m dµn, t˙ m÷nh cÚ kh·ng günh vüc n‰i, v∫y xin nh˘ng b∫c anh hÔng chœ sÿ, Í trong b‚n biÃn chœn chµu, cÔng ra t°i ra sˆc cˆu nıËc mËi ΩıÏc... LÈi hŸch vØn ΩÁn sÁ m° th‚ng thi∆t, khi∆n cho ai xem cÒng ph®i ΩÊng m‚i thıÁng tµm, coi h÷nh nhı l° tÈ hŸch cða ·ng L≠c tµn vıÁng Í ΩÈi nh° áıÈng ng°y xıa Ωünh b° Vﬂ h∫u v∫y. Nhµn th∆ m° ch◊ trong c‹ mÊt tu∑n, nghÿa sÿ Í cüc nÁi hıÍng ˆng theo cÚ c‹ Ω∆n nØm süu ng°n ngıÈi, ΩÀu thÀ h∆t sˆc theo cÚ ch◊ huy, liÀu m÷nh v÷ vua v÷ nıËc. CÚ bøn l∂y ngay nh° cÚ Í l°m “nghÿa sÿ ΩıÈng” tÚ h‡p nghÿa quµn, l°m lÕ tuy≈n thŒ, r„i chia binh ra t˜ng Ω„n tr≠i Ω‹ng kh∞p trong t‰ng ViŒt Y≈n. á„n tr≠i n°o cÒng ΩÀu c‹ k˝ lu∫t, v° c‹ quµn thüm t¯ h≤n hoi, cüch s∞p Ω¥t ΩiÀu khiÃn r∂t l° nghi≈m minh. NÁi ΩŸa Ω∑u l°ng á·ng Thüi l∫p ra mÊt cüi xıÍng lËn ΩÃ ΩÓc sÓng v° ch∆ thu‚c Ω≠n — theo l‚i cða ta — v° røn gıÁm Ωao n˘a. Trong xıÍng n°y bao giÈ cÒng mÊt trØm ngıÈi thÏ l°m viŒc su‚t Ω≈m ng°y, ΩÃ mau c‹ Ωð khœ giËi cho quµn dÔng. MÊt vÔng chÂ Ω‹, trıËc kia c‹ cüi quang c®nh cÒng nhı m‡i chÂ khüc, nghÿa l° ban ng°y tr·ng th÷ l°ng x‹m bao la, ruÊng lÓa, bÈ tre man müc k¿ Ωi chÏ bÓa, ngıÈi viŒc c°y c∂y; Ω∆n Ω≈m th÷ b‚n bÀ Ωen t‚i, tŸch mŸch mÊt m°u b∂t quü th◊nh tho®ng nghe c‹ ti∆ng ch‹ sða c∑m canh, g° Ωua güy süng m° th·i. Th∆ m° nay Ω‰i ra h≤n mÊt cüi c®nh khüc : cÈ qu≠t rÏp trÈi, chi≈ng tr‚ng d∫y Ω∂t, gıÁm Ωao süng qu∞c, Ωøn Ωu‚c thµu Ω≈m; ngıÈi ta tr·ng th∂y h÷nh nhı ai cÒng n· nˆc t∂m l›ng, cho Ω∆ ng‡n cﬁ c°nh cµy, h÷nh nhı cÒng nh∂p nhüy Phan á÷nh PhÔng ñ trang 26/26
mu‚n ΩÊng c®. NhiÀu ·ng gi°, b° c® ΩıÏc mÚc kœch h„i ∂y, thu∫t l≠i r±ng : Vui nh∂t l° tr·ng th∂y cüi quang c®nh nh˘ng ngıÈi nghe cÚ khÍi nghÿa binh m˜ng rÎ mÓa hüt, n°o k¿ th÷ d∞t trµu günh g≠o Ω∆n ΩÃ khao quµn, n°o k¿ th÷ nüch thıËc tay Ωao Ω∆n ΩÃ v°o ngÒ, l°m cho ΩıÈng sü Ωi l≠i t∂p n∫p ng°y Ω≈m, bi∆n h≤n quang c®nh nh° qu≈ ð rÒ v∞ng v¿ kia, trÍ n≈n mÊt nÁi hÔng trüng v· cÔng, khœ phüch v· cÔng ! LÓc b∂y giÈ, anh hÔng chœ sÿ Í b‚n phıÁng vÀ theo cÚ r∂t Ω·ng; ngıÈi trong l°ng th÷ nhı ·ng Ti∆n sÿ Phan Tr‡ng Mıu, ·ng c¯ Phan Cüt Su, Phan Quang Cı, c›n vØn thµn Í hai t◊nh H° Tÿnh v° NghŒ An th÷ c‹ Thüm hoa NguyÕn áˆc á≠t, Ho°ng giüp NguyÕn Qu˚, Ti∆n sÿ NguyÕn Xuµn çn, áinh VØn Ch∂t, C¯ nhµn NguyÕn Hanh, hai anh em ·ng ∂m L≈ Ninh, ·ng Ph‹ b®ng Vﬂ NguyÕn H≠nh, ·ng C¯ nhµn Thüi Vÿnh Chœnh, Cao á≠t... nhµn v∫y m° thanh th∆ cða cÚ th°nh ra to. Chœnh phð b®o hÊ v° triÀu Ω÷nh ph®i chÓ ˚ Ω∆n. H„i Ω‹ trong triÀu Ω¨ l∫p vua khüc r„i, l° vua á„ng Khünh (l≈n ng·i ng°y 6 thüng 8 nØm D∫u, sau th∂t thð kinh th°nh ba thüng) em ruÊt vua H°m Nghi. CuÊc b®o hÊ Ω¨ x∆p Ω¥t Ωµu Ω‹ xong r„i. Nh∂t thi∆t m‡i viŒc qu‚c gia, triÀu Ω÷nh ph®i theo chœnh phð b®o hÊ ch◊ b®o. Cüc t◊nh mÊt d¨y Trung k¸, t◊nh n°o cÒng tÔng phÚc, duy c‹ t◊nh Qu®ng B÷nh l° c›n ΩÊc l∫p, v÷ vua H°m Nghi c›n tr‚n trünh Í Ω‹, n≈n b‡n vØn thµn c›n d˙a v°o chð nghÿa c∑n vıÁng m° l°m kŸch liŒt. LÓc n°y Ho°ng PhÓc l°m d˘ nh∂t, Ho°ng PhÓc tˆc l° gia th∑n cða ·ng Thuy∆t, c‹ vﬂ nghŒ giﬁi, l≠i c‹ hai Ωˆa thð h≠ l° Chœt v° æn cÒng giﬁi l∞m. TriÀu Ω÷nh phüi ·ng Phan á÷nh Bœnh (tˆc l° ·ng ngo≠i vua Duy Tµn) ra tiÕu tr˜ kh·ng xong. Chœnh phð b®o hÊ mu‚n tr∂n phÚc nhµn tµm, bøn phiÀn vua á„ng Khünh ng˙ giü ra t◊nh Qu®ng B÷nh ΩÃ chi≈u phð dµn tµm, v° dÚ vua H°m Nghi ra thÓ lu·n thÃ. Vua á„ng Khünh Ωem 200 lœnh Phüp v° 800 lœnh ta, c‹ cÁ nghi oai vŒ l∞m, t˜ kinh khÍi giü ng°y 16/5/1886, nhıng ng˙ giü Ωi cÒng ch≤ng ΩıÏc g÷, n≈n Ω∆n thüng 8 th÷ vÀ. Sau Ω∆n ·ng Ho°ng K∆ Vi≈m ra l°m Khµm sai, h∆t sˆc chi≈u phð l°m cho Ω®ng vÒ cða Ho°ng PhÓc l÷a tan h∆t c®. Ho°ng PhÓc bu„n m° ch∆t, b∂y giÈ mËi y≈n. Ti∆ng r±ng y≈n, nhıng m° t◊nh Qu®ng B÷nh, chÂ n°y c›n k¿ xıng hÔng, chÂ kia c›n ngıÈi khÍi nghÿa, ΩÀu l°m thanh th∆ cho cÚ Phan á÷nh PhÔng, th°nh ra cüi g‚c ph®n Ω‚i ngıÈi Phüp Í Qu®ng B÷nh l≠i chuyÃn sang H° Tÿnh. TriÀu Ω÷nh bøn phüi ·ng thıÁng tü H° Tÿnh l° L≈ Kœnh H≠p l°m TiÃu phð sˆ hÊi vËi quµn Phüp ΩÃ Ωi tiÕu. Tr∫n Ω∑u ti≈n cða cÚ Phan á÷nh PhÔng ra binh l° Ωünh phü m∂y l°ng c‹ Ω≠o. Cüi cË cÒng l° t˙ m∂y ·ng c‚ Ω≠o gµy n≈n trıËc. N‹i cho ph®i, thuÍ nıËc c‹ l∞m ·ng c‚ Ω≠o tuy miŒng n‹i ch◊ chuy≈n tµm c‹ viŒc t·n giüo m° th·i, nhıng cÒng l·i th·i xen lÊn v°o viŒc chœnh trŸ, ho¥c ˝ sˆc m≠nh hi∆p bˆc ngıÈi ta. N∆u kh·ng v∫y th÷ ng°y xıa ch≤ng l°m g÷ c‹ viŒc lıÁng giüo Ωünh gi∆t nhau m° cÒng kh·ng Ω∆n nÂi c‹ ΩiÀu g÷ üc c®m nhau. Th∫t th∆, cüc ·ng ∂y gi®ng Ω≠o, song n∆u “con chi≈n” c‹ viŒc g÷ kiŒn cüo vËi lıÁng dµn, tˆc thÈi cüc ·ng mang “bÊ üo d°i thµm” v°o, r„i thµn h°nh l≈n quan phð huyŒn k≈u n°i v° d‡a n≠t quan phð huyŒn ph®i x¯ cho con chi≈n ΩıÏc kiŒn. N∆u quan kh·ng b≈nh v˙c theo ˚ mu‚n cða cüc ·ng th÷ cüc ·ng hµm d‡a l≈n n‹i vËi quan c·ng sˆ ΩÃ t÷m cüch üm h≠i. Cüc nh° truyÀn giüo, kh·ng Í trong bÈ cﬂi t·n giüo cða m÷nh, l≠i l∂n sang v›ng chœnh trŸ, d∑u Í x¨ hÊi n°o cÒng l° chuyŒn l·i th·i b∂t b÷nh, kh·ng trüch n°o bµy giÈ cüc nıËc Ñu chµu phµn biŒt quyÀn t·n giüo v° nh° nıËc ri≈ng h≤n ra cÒng ph®i. Trong h„i Phüp ViŒt Ωang giao thiŒp vËi nhau, cüc ·ng ∂y ˝ th∆ ngıÈi Phüp b≈nh v˙c m° l°m nhiÀu c¯ ΩÊng cho ngıÈi m÷nh sinh thÔ, sinh ghæt, l°m cho nıËc Phüp b∫n l›ng quü. C‹ khi chœnh cüc ·ng l°m Ω° cho giüo dµn l°m b∫y, r„i mÂi chuyŒn g÷ cÒng Ω‰ cho b‡n vØn thµn; cüi t÷nh tŒ ∂y n‹i sao cho bi∆t. C·ng sˆ t◊nh NghŒ h„i Ω‹ l° ·ng Duranton Ω¨ thu∫t l≠i viŒc lıÁng giüo xung ΩÊt Í Hu∆ nhı sau n°y, Ωð l°m chˆng cË. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 27/27
— Cüc ·ng c‚ Ω≠o g‡i dµn Ω∆n dÚ dÂ, hÕ Ωˆa n°o chŸu theo Ω≠o th÷ lÿnh süu Ω„ng b≠c. Nh˘ng Ωˆa Ω¨ ph®i ng¯a tay l∂y tiÀn dÚ dÂ ΩÓt l‹t cho n‹ Ωi Ω≠o nhı th∆, th÷ c‹ ph®i l° h≠ng ngıÈi ra h„n g÷ Ωµu. ChÓng n‹ lÿnh tiÀn xong, r„i vÀ l°ng d‡a n≠t anh em Ω„ng b°o m÷nh : Bµy liŒu h„n ! ChÓng tao Ωµy Ω¨ c‹ ngıÈi Phüp ΩÎ Ω∑u, dÕ bµy düm hü miŒng ch¯i tao mÊt cµu, hay l° gµy g‰ vËi chÓng tao mÊt chÓt, l° chÓng ta nıËng xüc bµy chüy ra tro v° l∂y h∆t cða c®i bµy. TrÈi Ái ! Hµm d‡a ngıÈi ta nhı th∆ r„i chÓng n‹ l°m th∫t. V® chØng, s˙ th∫t chÓng n‹ v÷ nghøo Ω‹i quü, n≈n ph®i t÷m mÊt cüch ΩÃ ki∆m Øn. á≈m t‚i chÓng n‹ chÚm l¯a t˙ Ω‚t ti≈u cÁ nghiŒp nh° tranh vüch nüt kh‚n n≠n cða chÓng Ωi, r„i la l°ng ch‹i l‹i r±ng b‡n vØn thµn — hay l° dµn lıÁng — Ω¨ Ω‚t nh° v° l∂y h∆t c® cða c®i chÓng n‹. Th∆ l° chÓng l∂y ΩıÏc tiÀn cða nh° nıËc b„i thıÈng cho m° Ωüm dµn lıÁng bŸ giü h‡a vu oan kia th÷ bŸ tÊi. á≠i khüi, cüi t÷nh lŒ gi˘a dµn lıÁng giüo nıËc ta h„i trıËc nhı th∆. CÚ Phan á÷nh PhÔng m° Ωünh phü hai l°ng giüo dµn cÒng v÷ m∂y ·ng c‚ Ω≠o Í hai l°ng Ω‹ xui giÚc giüo dµn, ΩŸnh Ω∆n üm h≠i cÚ. R„i ΩÊc gi® s¡ coi viŒc n°y ra sao ? ChÓng t·i Ω¨ n‹i, cÚ Phan xu∂t binh trıËc h∆t l° Ωünh phü hai l°ng c‹ Ω≠o, nguy≈n nhµn bÍi m∂y ·ng c‚ Ω≠o Í Ω∂y üm h≠i vØn thµn. Nguy≈n mÊt Ω≈m kia, v°o kho®ng canh ba, quµn thüm t¯ cða cÚ Ωi tu∑n ph›ng cüc dinh tr≠i b∞t ΩıÏc ba t≈n dµn Ω≠o l° ngıÈi Í hai l°ng áŸnh TrıÈng v° Th‡ Ninh (cÔng thuÊc trong mÊt t‰ng vËi cÚ) Ωang nÓp læn trong bÚi tre, g∑n b≈n trıÈng ΩÓc khœ giËi. Nghÿa quµn b∞t ΩıÏc v° khüm xæt chÓng n‹, th∂y Ωˆa n°o cÒng c‹ gi∞t hﬁa h‰ Í trong m÷nh, h‡ liÀn gi®i ba Ωˆa vÀ Ω„n nÊp. CÚ Phan hÊi chÓng tıËng l≠i tra xæt th÷ chÓng xıng r±ng : c‚ cða chÓng n‹ xui biÃu chÓng n‹ tËi læn Ω‚t h∆t c® Ω„n tr≠i nghÿa binh Í á·ng Thüi Ωi. Tˆc thÈi cÚ sai chæm ba th±ng ∂y r„i h≠ lŒnh cho m∂y toün nghÿa binh Ωang Ω≈m kæo Ω∆n bao vµy Ωünh phü hai l°ng áŸnh TrıÈng v° Th‡ Ninh. LŒnh truyÀn nghi≈m l∞m ; ch◊ Ωünh phü nh° thÈ, nh° c‚, c∂m xµm ph≠m nh° dµn. Nghÿa quµn Ωünh ri∆t l∞m, m∂y ·ng c‚ ph®i sai ngıÈi liÀu ch∆t tr‚n ra khﬁi trÔng vµy m° Ωi büo, ΩÃ quµn Phüp Ω‹ng Ω„n g∑n Ω‹ vÀ cˆu viŒn. Quµn Phüp vÀ tËi. Nghÿa quµn Ω‹n Ω∑u giao chi∆n ΩıÏc hai giÈ Ω„ng h„ r∂t l° hØng hüi. Nhıng v÷ h∑u h∆t nghÿa binh ch◊ l° h≠ng trüng Ωinh nhiŒt huy∆t, v˜a mËi triŒu t∫p, chıa ΩıÏc hu∂n luyŒn g÷, cÒng chıa quen viŒc Ωünh nhau, l≠i th≈m sÓng Ω≠n lÓc n°y c›n l° kiÃu sÓng cða ta, cüch b∞n ch∫m ch≠p l·i th·i, t˙ nhi≈n kh·ng sao ΩŸch l≠i sÓng Phüp, th°nh ra ˆng chi∆n ΩıÏc hai giÈ l° nhiÀu r„i, nghÿa binh ph®i thua ch≠y. Quµn Phüp th˜a th∞ng Ωünh r‚c tËi Ω≠i Ω„n á·ng Thüi, Ω‚t phü tan t°nh. Dµn cı l°ng n°y bŸ t°n phü t¯ thıÁng v° tr‚n l°ng bﬁ Ωi nhiÀu l∞m. CÚ Phan thu th∫p t°n quµn l≠i, an ði tıËng sÿ r±ng : áıÏc thua l° s˙ thıÈng cða binh gia, tıËng sÿ ta Ω˜ng n≈n v÷ th∆ m° ng¨ l›ng th‚i chœ. R„i cÚ kæo quµn tËi Ω‹ng Í Ω∂t hai huyŒn HıÁng SÁn v° HıÁng Kh≈, nay Í chﬂ n°y mai dÈi chÂ khüc, kh·ng thÃ nh∂t ΩŸnh l° chÂ n°o, l°m cho quµn Phüp Ωi tiÕu tr˜ l∞m nÂi kh‹ nh‡c, t‚n hao. Ch≤ng nh˘ng chıa d¬p ΩıÏc cünh quµn cÚ Phan, m° thanh th∆ cÚ l≠i c°ng to, v° phong tr°o vØn thµn l≠i c°ng Ôn Ôn n‰i l≈n tˆ phœa. Sang Ω∑u nØm Tu∂t (1886), Phan Ω‹ng quµn Í l°ng PhÚng C·ng vÀ huyŒn HıÁng SÁn. C›n anh l° ·ng Phan á÷nh Th·ng th÷ Ω‹ng Í Thanh ChıÁng, t◊nh NghŒ. Kh·ng ngÈ Phan á÷nh Th·ng bŸ t≈n thð h≠ l° NguyÕn S¯ l°m ph®n ; n‹ l°m nÊi ˆng, n¯a th≈m th˜a lÓc ·ng Phan á÷nh Th·ng Ωang ngð, dπn quµn lœnh b®o hÊ Ω∆n vµy Ω„n, trong lÓc th®ng th‚t ·ng bŸ b∞t s‚ng gi®i vÀ t◊nh NghŒ. T‰ng Ω‚c t◊nh NghŒ h„i ∂y l° NguyÕn Chœnh, vπn c›n ghi nhË chuyŒn cÒ, thÔ hiÀm cÚ Phan, h„i l°m Ng˙ s¯, Ω¨ dµng sË h≠ch tÊi y l°m Kinh lıÏc B∞c k¸, ch◊ hı trıÁng nghi vŒ v° tüc oai tüc phÓc x±ng, kh·ng chØm lo viŒc dµn viŒc nıËc gi˘a lÓc gian nan. Cµu chuyŒn cÒ n°y, mÊt Ωo≠n tr≈n xa, chÓng t·i Ω¨ n‹i. V÷ s˙ h≠ch tÊi ∂y vua T˙ Phan á÷nh PhÔng ñ trang 28/28
áˆc b¨i chˆc Kinh lıÏc cða NguyÕn Chœnh. Sau nhÈ B®o hÊ phÚc chˆc, cho l°m T‰ng Ω‚c NghŒ An. Nay b∞t ΩıÏc anh cÚ Phan, NguyÕn Chœnh toan chæm tˆc thÈi cho Ω¨ cÁn gi∫n v° tr® thÔ xıa. Nhıng r„i t∂m l›ng mıu l∫p Ω≠i c·ng biÃu va ng˜ng tay l≠i, trong trœ suy tœn l°m sao chi≈u dÚ ΩıÏc Phan á÷nh PhÔng ra h°ng, th÷ m÷nh l∫p c·ng lao vËi B®o hÊ to lËn, t˙ nhi≈n cüi ng·i c˙c ph∏m triÀu Ω÷nh Í trong tÓi üo. Ch˜ng n°o chi≈u dÚ m° Phan á÷nh PhÔng kh·ng chŸu ra h°ng th÷ b∂y giÈ s¡ gi∆t Phan á÷nh Th·ng cÒng chıa muÊn. Nghÿ v∫y r„i, NguyÕn Chœnh mÊt m¥t sai k¿ tµm phÓc Ωi d› tung tœch cÚ Phan Í miÀn HıÁng SÁn, HıÁng Kh≈ ΩÃ dÂ cÚ ra quy thu∫n. H„i Ω‹, ·ng TiÕu phð sˆ L≈ Kœnh H≠p, nguy≈n trıËc l° anh em b≠n thµn vËi cÚ, nhıng sau B®o hÊ sai Ωem quµn Ωi Ωünh cÚ, c®nh ngÊ hai ngıÈi g∑n gi‚ng nhı NgÒ T¯ Tı v° Thµn Bao Tı Í ΩÈi á·ng Chµu. Nhµn dŸp anh cÚ bŸ b∞t, L≈ Kœnh H≠p mu‚n l∂y l¡ c‚t nhÚc t÷nh thµm, bøn vi∆t gÍi cÚ mÊt bˆc thı ch˘ Hün cˆng cüp g‡n g°n m° hay, xin dŸch ra qu‚c vØn nhı v∑y : — Büc Phan, T·i vËi büc xa cüch b∂y lµu nay, t∂m t÷nh thıÁng nhË, ch∞c cÒng b„i h„i nhı nhau, ΩÀu Ω‹ kh·ng c∑n ph®i n‹i. Duy c‹ ΩiÀu ph®i n‹i l° m∂y lÓc g∑n Ωµy t·i Ωi qua l°ng á·ng Thüi ng‹ th∂y ΩÀn thÈ cÔng l° ph∑n mÊt cüc Ωˆc ti≈n quµn büc nghi≈ng ng® Ωi≈u t°n kh·ng ngÈ t·i sÚt sÔi nıËc m∞t m° kh‹c. N°y büc Phan Ái ! Ng°y nay trong h‡ h°ng l°ng x‹m ΩıÏc an hay nguy ch◊ can hŒ Í nÁi büc, tœnh m≠ng ·ng anh büc m∂t hay c›n, cÒng ch◊ can hŒ Í nÁi büc. Th·i th÷ t∂c l›ng trung cða b∑y t·i Ω‚i vËi vua, tËi Ω‹ büc cÒng Ωð chˆng tﬁ vËi qu˝ th∑n r„i, kh·ng lo ai ch≈ m÷nh v°o Ωµu ΩıÏc n˘a. C›n Hi∆u v° áÕ cÒng l° cüi g‚c lËn cða ΩÈi ngıÈi ta, c‹ l¡ n°o b∫c ngıÈi khoa giüp nhı büc m° h‡c chıa tËi nÁi hay sao ? Hu‚ng chi l° ong nu·i tay üo, n‡c Í trong m÷nh t∂m gıÁng ∂y kh·ng ph®i Ωµu xa, k¸ th∫t n‹ sÈ sÈ Í con m∞t büc r„i Ω‹. NÓi H„ng s·ng Lam c‹ v· s‚ l° c®nh non nıËc t‚t Ω¬p c‹ thÃ l°m nÁi v∞ng v¿ thanh cao cho büc Í ΩÃ tu dıÎng chœ ti∆t cða büc ΩıÏc. Th·i n≈n vÀ Ωi th·i ! T·i xin n‹i th∫t. CÚ Phan ti∆p ΩıÏc thı n°y, cıÈi m° n‹i r±ng : — M∂y anh Ω„ nho høn nhüt, ΩÊng mÊt chÓt l° Ωem c¯a nh° m„ m® ra ΩÃ d‡a n≠t ngıÈi ta. Nhµn dŸp cÚ n‹i vËi chÓng tıËng r±ng : — T·i t˜ khi cÔng chı tıËng khÍi binh c∑n vıÁng Ω¨ c‹ chð tµm l° bﬁ c® viŒc gia Ω÷nh qu≈ quün ra ngo°i, kh·ng nghÿ g÷ Ω∆n n˘a. Nay t·i ch◊ c‹ mÊt ng·i mÊ r∂t to, n≈n gi˘, l° Ω∂t ViŒt Nam; t·i ch◊ c‹ mÊt ·ng anh r∂t to, Ωang bŸ nguy vong, l° c® m∂y mıÁi triŒu Ω„ng b°o. N∆u vÀ m° s¯a sang ph∑n mÊ cða m÷nh, th÷ ng·i mÊ c® nıËc kia ai gi˘ ? VÀ ΩÃ cˆu vËt ·ng anh cða m÷nh, th÷ bao nhi≈u anh em trong nıËc ai cˆu ? T·i bµy giÈ thÀ ch◊ c‹ mÊt cüi ch∆t m° th·i... N‹i v∫y r„i cÚ kh·ng thøm vi∆t thı tr® lÈi, ch◊ nh∞n k¿ Ωıa thı vÀ n‹i vËi L≈ Kœnh H≠p r±ng : N∆u ai c‹ l°m thŸt anh ta, th÷ nhË gÍi cho ta büt nıËc canh ! ChÓng tıËng nghe ΩÀu ˆa nıËc m∞t. CÚ kh·ng chŸu b¨i binh quy h°ng, tˆc l° ·ng Phan á÷nh Th·ng bŸ h≠i, kh·ng c∑n ph®i n‹i. T˜ Ω∂y cÚ cÔng tıËng sÿ Ω‹ng Ω„n trong r˜ng, tr≈n nÓi, thıÈng dÔng cüch Ωünh du kœch, v÷ chıa Ωð sˆc ΩıÁng trıÈng Ω‚i chi∆n. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 29/29
B®o hÊ phüi quµn lœnh Ωi t∫p n¨ ho°i. Nghÿa binh cÒng giao chi∆n nhiÀu tr∫n, c‹ tr∫n ΩıÏc, tr∫n thua, nhıng kÃ ra th÷ cüi bıËc lui nhiÀu, m° bıËc tËi r∂t œt. V÷ quµn lœnh B®o hÊ tËi Ωµu cÒng c‹ k¿ truyÀn büo v° trÏ l˙c r∂t l° nhanh nh¬n. C›n nghÿa quµn th÷ Ωünh nhau kh·ng quen, khœ giËi l≠i x∂u, ch◊ tr·ng c∫y ΩıÏc l° Í l›ng ngıÈi m° th·i, n≈n chi kh·ng ΩŸch ΩıÏc vËi quµn B®o hÊ l° ph®i. Qua nØm HÏi (1887), Phan nghÿ m÷nh c· l∫p kh·ng xong, bøn quy∆t k∆ ra B∞c k¸ ΩÃ hiŒu triŒu Ωüm vØn thµn chœ sÿ Í ngo°i ∂y cÔng n‰i l≈n l°m thanh viŒn. Khi Ωi, cÚ d¥n d› chÓng tıËng h¨y khoan Ω˜ng n≈n b≠o ΩÊng ΩÃ ΩÏi cÚ vÀ s¡ hay. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 30/30
7) M≠t lÊ cða Thi≈n T¯ Tr≈n ΩÈi, c‹ ai sung sıËng b±ng ·ng vua Ω∞c chœ ! Tr≈n ΩÈi c‹ ai kh‰ sÍ b±ng ·ng vua m∂t ng·i ! Khi Ω∞c chœ, n°o cung, n°o ΩiŒn, n°o quan, n°o quµn, n°o v°ng b≠c chµu büu, qu∂n quœt quanh m÷nh, n‹i mÊt ti∆ng l° lŒnh d∫y c® mu·n dµn, thæt mÊt ti∆ng l° oai vang trong b‚n bÃ; v¿ vang bi∆t ch˜ng n°o ! Khi m∂t ng·i th÷ tr‚n, th÷ ch≠y, th÷ Øn sıÁng u‚ng gi‹, gi®i n∞ng d∑m mıa, chi∆c thµn tr·i n‰i, nghe chim k≈u vıÏn h‹t, c°ng nhı gÏi m‚i thıÁng tµm, r∂t ΩÂi l° ti∆ng lü ΩÊng su‚i reo, cÒng tıÍng ch˜ng c‹ quµn nghŸch Ωu‰i kŸp, kh‰ sÍ bi∆t ch˜ng n°o ! T÷nh c®nh cða vua H°m Nghi nhı th∆. üi ng≠i thay, ng°i l° ·ng vua c›n nhﬁ tu‰i, g¥p ph®i lÓc viŒc nıËc kh‹ khØn, Ω∆n nÂi th°nh m∂t nh° tan, Ωem thµn Ωi tr‚n, v∂t v® c˙c kh‰ trØm bÀ ! NhiÀu khi gi‡c ΩıÈng vua t·i kh‹c l‹c vËi nhau, n·ng nÂi lıu ly, kh·ng bi∆t th∆ n°o m° n‹i cho h∆t. Tho≠t ti≈n ra Ωi, th÷ c›n c‹ œt nhiÀu vØn vﬂ hÂ t›ng, quµn gia h∑u h≠, r„i ch≤ng may gi˘a ΩıÈng tan tüc chia l÷a : n°o Ph≠m Th∫n Du∫t bﬁ vÀ, n°o h˘u quµn H„ HiÃn bŸ bŒnh ch∆t; Ω∆m s‚ quµn lœnh th÷ lÓc trıËc Ωi theo c›n ΩıÏc mÊt trØm ngıÈi, nhıng sau th∂y kh‰ sÍ quü, chÓng n‹ bﬁ Ωi h∑u h∆t. Sau r‚t l≠i ch◊ trÁ tr‡i c‹ cha con T·n Th∂t Thuy∆t, v° chıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n, cÔng mıÈi m∂y t≈n lœnh Ωi theo m° th·i. Th·i th÷ sËm no, chiÀu Ω‹i, Øn u‚ng kh·ng b˘a n°o to°n, nay Ω‹ mai Ωµy, Í Ωµu kh·ng düm ΩŸnh h≤n, v÷ quµn Phüp Ωu‰i ri∆t Ω±ng sau lıng, l°m cho nh° vua cˆ ch≠y d°i m¨i... Ta Ω¨ bi∆t h„i thüng 10 nØm D∫u (1885, tˆc l° gi˘a nØm m∂t kinh th°nh) ng°i tËi miÀn thıÏng du H° Tÿnh triŒu cÚ Phan á÷nh PhÔng ra khÍi binh c∑n vıÁng, Ω∆n ng°y 16 thüng ∂y quµn B®o hÊ Ωu‰i g∂p quü, ·ng Thuy∆t ph®i Ωıa ng°i ch≠y mi∆t l≈n Voi T∂n, chœnh l° miÀn tr≈n t◊nh Qu®ng B÷nh, giüp vËi xˆ L°o. ChÂ bi≈n cıÁng n°y l° mÊt xˆ M‡i. TrıÁng Quang Ng‡c l°m th‰ tÔ. R„i ng°i t≠m trÓ Í Ω‹. áıÏc œt lµu, Thuy∆t ng‹ th∂y Í Ω∂y cÒng t≠m ΩıÏc y≈n thµn nh° vua r„i, c›n s˙ cˆu vong th÷ Thuy∆t t˙ liŒu sˆc m÷nh kh·ng thÃ l°m g÷ ΩıÏc, t∂t ph®i c∑u ngo≠i viŒn h‡a l°. Nhıng Thuy∆t kh·ng sang c∑u viŒn Xi≈m nhı theo k∆ süch cða cÚ Phan Ω¨ tﬁ h„i trıËc ; Thuy∆t Ωi sang T°u, v÷ l¨o c›n tin nÁi th∆ l˙c nıËc T°u nhiÀu l∞m. Thuy∆t tµu vua H°m Nghi Ω°nh tr‚n Í Ω∂t M‡i, v° ΩÃ hai ngıÈi con Í l≠i hÊ vŒ, c›n m÷nh th÷ cÔng chıÍng vŒ Tr∑n Xuµn So≠n d∞t nhau sang T°u ΩÃ c∑u viŒn binh. Vua H°m Nghi nıÁng nüu Í Ω∂t M‡i ΩıÏc hÁn mÊt nØm, tuy Øn u‚ng kh‰ sÍ, nhıng m° ΩıÏc ΩiÀu y≈n ‰n. Chœnh phð B®o hÊ c‚ tµm b∞t cho ΩıÏc ng°i, nhıng vπn chıa t÷m ΩıÏc ra t·ng tœch, Ω¨ hÁi c‹ ˚ chün n®n, kh·ng bi∆t r„i ra c‹ b∞t ΩıÏc hay kh·ng v° Ω∆n bao giÈ ? H˘u chœ cünh th°nh, viŒc g÷ cÒng th∆ : l∑n h„i B®o hÊ cÒng d› ra t·ng tœch m° b∞t s‚ng ΩıÏc vua H°m Nghi, v÷ c‹ bÊ h≠ v° lÒ M‡i ph®n ng°i ΩÃ l∫p c·ng vËi ngıÈi Phüp. L‚i sau n°y, nghÿa l° sau khi Thuy∆t Ω¨ sang T°u r„i, t÷nh c®nh ng°i l≠i c°ng kh‰ sÍ bÊi ph∑n. C›n s‹t l≠i œt nhiÀu t® h˘u t›ng v›ng cÒng bﬁ ng°i l∑n l∑n m° Ωi, bÍi chÓng th∂y vua bµy giÈ n·ng nÂi ch÷m Ω∞m nhı th∆, ch∞c cÒng kh·ng c›n tr·ng c‹ ng°y n°o l≠i trÍ vÀ l°m vua n˘a ΩıÏc, v∫y th÷ c›n theo l°m chi cho mŒt xüc ? Th°nh ra chÓng rð nhau Ωi l∑n h„i, bﬁ ng°i trÁ vÁ, duy c›n ngıÈi con ·ng Thuy∆t l° T·n Th∂t Thi∆p theo h∑u ng°i mÊt cüch trung th°nh cung kœnh nhı trıËc. Kh‰ sÍ lµu ng°y quü kh·ng chŸu n‰i, ng°i Ωµm ra bŒnh thıÁng h°n, l°m cho thµn thÃ g∑y c›m ‚m y∆u. TÊi nghiŒp ! mÂi khi hÁi c‹ tin büo ΩÊng, th÷ c‹ mÊt th±ng m‡i trung th°nh ph®i l∫t Ω∫t cﬂng ng°i ch≠y, v÷ t˙ ng°i kh·ng Ωi ΩıÏc n˘a. Nhıng cüi m„i vinh hoa phÓ qu˚ n‹ xui khi∆n ngıÈi dÕ d°ng l°m viŒc ph®n tr∞c, Ω∆n quµn M‡i cÒng kh·ng khüc g÷ ai ! Phan á÷nh PhÔng ñ trang 31/31
LÓc b∂y giÈ ng°i tr‚n Í mÊt l°ng M‡i l° Kh≈—ta—bao, Í miÀn tr≈n chµu Tuy≈n H‹a t◊nh Qu®ng B÷nh. Chœnh phð b®o hÊ phüi ·ng Ω≠i tü Boulangier chuy≈n viŒc Ωem quµn Ωi t∑m n¨, nhıng Ω¨ süu thüng trÈi kh·ng t÷m th∂y tung tœch Ωµu c®. TrıÁng Quang Ng‡c, l° th‰ tÔ Í miŒt Kh≈—ta—bao v° chœnh h„i ∂y vua H°m Nghi Ωang nıÁng nüu trong nh° n‹. M„i phÓ qu˚ ΩÊng tµm, Ng‡c cÔng mÊt t≈n Ω„ng Ω®ng l° NguyÕn á÷nh Thanh l¥n lÊi Ωi büo tin cho quµn lœnh b®o hÊ bi∆t, r„i dπn ·ng Boulangier vÀ b∞t vua H°m Nghi. á≠i tü Boulangier læn dπn quµn tËi vµy b‡c tÓp nh° ng°i Í, lÓc ∂y mËi ΩÊ 7 giÈ t‚i. Ng°i v° hai ngıÈi tÔy tÔng Ωang g‚i Ω∑u v°o thanh gıÁm m° ngð say l∞m, v÷ bÚng Ω‹i, sˆc mŒt. ChÏt th∂y quµn Phüp tËi, th°y tr› vÔng t◊nh d∫y, th÷ quµn Phüp Ω¨ nh®y v°o trong, n∞m ch¥t l∂y tay ng°i, ng°i bi∆t l° th±ng Ng‡c ph®n, gi∫n l∞m m∞ng n‹ r±ng : — Th±ng Ng‡c, m°y gi∆t tao Ωi, c›n hÁn Ωem tao nÊp cho Phüp. çng T·n Th∂t Ti∆p th∂y s˙ th∆ hﬁng m∂t r„i, bøn tu‚t gıÁm ra, ΩŸnh bÚng mÊt l° gi∆t vi≈n quan vﬂ Phüp ΩÃ gi®i cˆu cho vua, mÊt l° gi∆t vua Ωi ΩÃ cho ng°i ΩıÏc tr‡n danh ti∆t, chˆ kh·ng mu‚n cho ng°i bŸ b∞t. Song vi≈n quan Phüp lanh m∞t, ng‹ th∂y c¯ ch◊ ∂y, chÿa sÓng ra b∞n ·ng Thi∆p ch∆t ngay ; Vua H°m Nghi bŸ b∞t gi˘a h·m 26/6/1888. B∂y giÈ ng°i Ω¨ 18 tu‰i. Quµn Phüp dπn ng°i vÀ t◊nh lˇ Qu®ng B÷nh, r„i cho 80 t≈n lœnh Phüp hÊ vŒ ra chÏ HuyŒn. Trong lÓc Ωi ΩıÈng, ng°i thÍ than ch¯i m∞ng n‡ kia lu·n miŒng. TËi chÏ HuyŒn, quµn Phüp Ωem xu‚ng Ω›, ΩÃ Ωıa vÀ Hu∆, ΩŸnh cho ng°i giüp m¥t vua á„ng Khünh. Nhıng ·ng Khµm sˆ Rheinart nghÿ l° s˙ g¥p m¥t n°y v· œch, n≈n khi Ωıa vÀ tËi c¯a Thu∫n An, th÷ chœnh phð b®o hÊ sai dπn ng°i xu‚ng ngay phüo thuyÀn “Comøte” ch≠y th≤ng v°o S°i G›n. R„i t˜ S°i G›n c‹ t°u khüc, Ωem sang an trœ Í xˆ Algærie. Sang Ωµy œt lµu, ng°i k∆t h·n vËi mÊt thi∆u n˘ Phüp, sinh h≠ ba ngıÈi con. C·ng chÓa Nhı Mai h‡c trıÈng Canh N·ng Í Paris m∂y nØm trıËc Ωµy thi Ω∫u k˛ sı canh n·ng s‚ mÊt, l° con Ω∑u l›ng. NgıÈi con trai th÷ hiŒn l°m vﬂ quan trong quµn ΩÊi Phüp. C‹ tin n‹i ng°i thi≈n cı sang Paris œt lµu r„i qua ΩÈi, cüch nay v°i nØm. ViŒc b∞t ΩıÏc vua H°m Nghi phüt sinh v°o h„i thüng 10/1888, nghÿa l° sau khi th∂t thð kinh th°nh 3 nØm v° sau khi Phan á÷nh PhÔng ra B∞c mÊt nØm. C›n T·n Th∂t Thuy∆t bﬁ vua Í gi˘a ΩıÈng, tüch m÷nh Ωi sang T°u, n‹i l° Ωi c∑u viŒn. Sang T°u r„i, ch≤ng bi∆t r±ng ·ng c‹ n‹i chuyŒn c∑u viŒn g÷ ΩıÏc vËi quan quyÀn M¨n Thanh kh·ng, hay l° bi∆t t÷nh th∆ nguy hiÃm c· cÔng r„i, n≈n ki∆m chuyŒn t÷m ΩıÈng tr‚n trünh l∂y thµn v∫y th·i. NhiÀu ngıÈi Phüp — trong Ω‹ á≠i Óy Gosselin l° mÊt — ch≈ Thuy∆t høn nhüt v÷ cüi c¯ ch◊ bﬁ vua gi˘a ΩıÈng tüch m÷nh Ω°o n≠n nhı th∆. Nhıng h‡ ngÏi khen hai ngıÈi con trai cða Thuy∆t, á≠m v° Thi∆p, l° thanh ni≈n anh hÔng. C‹ ngıÈi n‹i r±ng Thuy∆t ΩŸnh Ωi c∑u viŒn th∫t t÷nh, nhıng mËi sang T°u œt lµu, nghe ΩıÏc tin vua H°m Nghi bŸ b∞t, th÷ Ω°nh Í l≠i nıÁng nüu t≠i Long Chµu (thuÊc t◊nh Qu®ng Tµy, giüp giËi nıËc ta) r„i sau ch∆t gi° Í Ω‹. Nghe n‹i h„i ·ng ch∆t Í Long Chµu, c‹ ngıÈi T°u hay l° ngıÈi ViŒt Nam chœ sÿ vong mŒnh n°o Ω‹ kh·ng bi∆t, l°m cµu liÕn Ωi∆u nhı v∑y : Qu˚ b∂t kh® ng·n, thi≈n c‰ trung h„n lai TıÏng qu∫n, T· v· di thıÏng, büch ni≈n t°n c‚t tüng Long chµu. Hai cµu n°y, cˆ xem cho k˛, tuy bÀ ngo°i c‹ ˚ tµng b‚c Thuy∆t nh˘ng l° t·n qu˚ nhı vua, t∫n trung vËi chÓa, nhıng m° bÀ trong h÷nh nhı c‹ ngÚ ˚ m◊a mai Thuy∆t mÊt cüch kœn Ωüo. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 32/32
8) Cao Th∞ng Trong lŸch s¯ h‡ Phan ho≠t ΩÊng cüch m≠ng, Cao Th∞ng Í mÊt ΩŸa vŸ r∂t quan hŒ, cho n≈n mu‚n bi∆t rﬂ Phan, kh·ng thÃ kh·ng bi∆t Cao Th∞ng. Khi cÚ Phan khÍi nghÿa, h°o kiŒt b‚n phıÁng vÀ theo, ph∑n nhiÀu l° ngıÈi c‹ vﬂ nghŒ v° c‹ t°i nØng, nhıng m° c∑u l∂y mÊt ngıÈi c‹ trœ, c‹ dÒng, c‹ µn, c‹ oai, c‹ cÁ mıu, c‹ thao lıÏc, n‹i t‹m l≠i Ωð t°i l°m tıËng th÷ kh·ng ai b±ng Cao Th∞ng. Cao Th∞ng l° chµn tay cða cÚ; Cao Th∞ng l° h÷nh ®nh cða cÚ. Ban Ω∑u th∂t b≠i, cÚ ch≠y ra B∞c ΩÃ khuy∆n khœch anh em Ω°ng ngo°i n‰i l≈n l°m thanh ˆng, khi ∂y cüc tıËng chün n®n, ba quµn l÷a tan, viŒc cüch m≠ng th°nh ra mÊt Ωüm l¯a nguÊi tro t°n, cÁ h„ Ω∆n t∞t. Th∆ m° c‹ ngıÈi th‰i ΩıÏc Ω‚ng l¯a nguÊi tro t°n ∂y l≠i chüy bÔng l≈n, ∂y l° Cao Th∞ng. LÓc cÚ trÍ vÀ, m° thanh th∆ l≠i m≠nh, tıËng sÿ l≠i Ω·ng, lıÁng th˙c l≠i nhiÀu, sÓng Ω≠n l≠i s≥n, nhÈ Ω‹ m° ch‚ng c˙ ΩıÏc vËi quµn Phüp trong m∂y nØm trÈi n˘a, l° v÷ c‹ Cao Th∞ng. BÍi th∆ cho n≈n ngıÈi ta c‹ thÃ n‹i ΩıÏc r±ng : th÷ dÚ nhı xµy mÊt bˆc tıÈng, cÚ Phan Ω∞p nÀn m‹ng, m° Cao Th∞ng ch„ng ch∂t m¨i g≠ch Ωü cho cao ch‹t v‹t l≈n ; thœ dÚ nhı ta l°m mÊt ng·i nh°, cÚ Phan d˙ng cÊt, nhıng m° Cao Th∞ng lÏp ng‹i quæt v·i, v° treo tranh, b°i c®nh Í trong cho ΩıÏc lŸch s˙. Th∆ nghÿa l° trong viŒc c∑n vıÁng cüch m≠ng lÓc b∂y giÈ cÚ Phan v¡ kiÃu, m° Cao Th∞ng l° thÏ l°m v∫y. Qu® th∆. Sau khi cÚ Ω¨ th∂t b≠i ra B∞c r„i, cüc tıËng vﬂ v° quµn sÿ t®n l≠c, viŒc c∑n vıÁng Ω∆n Ω‹ h∑u nhı lü rÚng hoa rÁi, kh·ng mong g÷ c‹ cÁ qu∫t khÍi. Chœnh cÚ Phan ra B∞c cÒng n±m hÁn mÊt nØm trÈi nhı l° ngıÈi Ω¨ tæ nh°o xu‚ng, mu‚n d∫y m° chıa bi∆t Ω∆n bao giÈ d∫y n‰i. ∂y th∆ m° Cao Th∞ng nµng cÚ d∫y ΩıÏc, l≠i huy∆t chi∆n ΩıÏc b∏y tüm nØm n˘a, Ω∆n ch∆t mËi th·i, nhı v∫y Cao Th∞ng th∫t l° ngıÈi c‹ trœ, c‹ t°i. ViŒc qu∫t cıÈng Ω‹, ·ng l°m ra th∆ n°o, ta c∑n n≈n bi∆t. Cao Th∞ng l° ngıÈi Í x‹m Nh° N°ng, l°ng L≈ á·ng, huyŒn HıÁng SÁn, t◊nh H° Tÿnh. çng l° con mÊt nh° b÷nh dµn t∑m thıÈng, düng ngıÈi th∂p nhﬁ, ng‹n chµn ng‹n tay ΩÀu ng∞n, cho n≈n ngıÈi ta b®o ·ng c‹ tıËng ngÒ Ωo®n (nØm cüi ng∞n), sau t∂t l°m ngıÈi huy∆t chi∆n sa trıÈng, b∂t Ω∞c k¸ t¯. NgıÈi r∂t th·ng minh lanh l¬, thuÍ nhﬁ c‹ Ωi h‡c ch˘, nhıng tœnh kh·ng ıa khua bÓt mÓa vØn, ΩÃ l°m mÊt nh° danh sÿ ; ch◊ mu‚n h‡c vﬂ nghŒ v° binh thı, ΩÃ sau l°m mÊt tay chi∆n tıËng, cho n≈n c® ng°y ch◊ t∫p vﬂ v° thœch Ωi sØn b∞n, l∂y th∆ l°m vui ; c‹ ngıÈi em t≈n l° Cao N˘u cÒng v∫y. H„i nØm 1874 l° nØm T˙ áˆc thˆ 27 t◊nh H° Tÿnh c‹ gi¥c CÈ V°ng, tˆc l° gi¥c áÊi L˙u n‰i l≈n, ΩŸnh tranh cıËp thi≈n h≠ vËi nh° NguyÕn. Cao Th∞ng lÓc b∂y giÈ c›n nhﬁ tu‰i quü, nhıng Ω¨ t÷nh nguyŒn Ωi theo. Chıa Ω∑y mÊt nØm, áÊi L˙u ch∆t, gi¥c CÈ V°ng tan, triÀu Ω÷nh sai quµn Ωi n¨ b∞t nh˘ng dı Ω®ng r∂t ng¥t. Cao Th∞ng sÏ, ph®i tr‚n trünh l∏n lÓt kh‚n kh‰. LÓc Ω‹, anh thˆ hai cÚ Phan l° ·ng Phan á÷nh Thu∫t, mËi Ω∫u c¯ nhµn, ng‹ th∂y Cao Th∞ng mËi 13 hay 14 tu‰i, Ω¨ Ωi theo gi¥c, ch∞c v÷ c‹ c®nh ngÊ sao Ω‹, kh·ng ph®i chð tµm ph®n b≠n triÀu Ω÷nh g÷. Nay gi¥c bŸ Ωünh tan, dı Ω¨ng tËi mÊt th±ng nhﬁ nhı th∆ cÒng sÏ bŸ quan l°ng tr‹c n¨, Ω∆n nÂi Ω°o t∏u tr‚n trünh c˙c kh‰, l°m cho ·ng Thu∫t ΩÊng l›ng thıÁng h≠i, ·ng bøn t÷m cüch che chÍ cho Cao Th∞ng khﬁi bŸ b∞t, v° Ωem vÀ nh° nu·i. áıÏc 8 nØm, ·ng Phan á÷nh Thu∫t m∂t th÷ Cao Th∞ng l≠i vÀ l°ng Í. VÀ l°ng, nhıng cÒng kh·ng lo ΩıÈng sinh nghiŒp g÷ c®, s≥n trong m÷nh c‹ nghÀ vﬂ, n≈n cÔng vËi em v° mÊt ngıÈi b≠n tµm huy∆t l° NguyÕn KiÃu, t‚i ng°y ch◊ ham t∫p quy∆n mÓa Phan á÷nh PhÔng ñ trang 33/33