[Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 8

Chia sẻ: Dwefershrdth Vrthrtj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

115
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Năm 1885, vua Hàm Nghi mưu việc kháng Pháp không thành phải chạy ra Tân Sở (Quảng Trị) lẩn tránh. Phan Đình Phùng đã quên nỗi hiềm khích riêng, để cùng với Tôn Thất Thuyết chống Pháp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: [Danh Nhân Việt Nam] Tiểu Sử Phan Đình Phùng phần 8

ra l°m n›ng c‚t ΩÃ hﬁi c‚ nhµn h‡ Ho°ng n∆u g¥p c®nh ngÊ ∂y th÷ l°m th∆ n°o ? H÷nh nhı cÚ Phan c‹ ˚ ch∫n ΩıÈng r°o ngﬂ kh·ng ΩÃ h‡ Ho°ng vi∆t cho m÷nh tËi bˆc thı thˆ hai n˘a. ThiŒt, lÓc ·ng Phan VØn Mµn Ωem bˆc thı phÓc Ωüp ra H° NÊi, h‡ Ho°ng xem r„i bi∆n s∞c, n∆u lÓc ∂y c‹ bŒnh nhˆc Ω∑u ch‚ng m¥t g÷, t∂t cÒng ti≈u tan nhı h„i T°o M≠nh áˆc Ω‡c b°i hŸch cða Tr∑n Lµm v∫y. H‡ Ho°ng sai dŸch bˆc thı ra ch˘ Phüp, Ωıa tr÷nh To°n quyÀn De Lanessan, lu·n vËi tÈ büo cüo cða m÷nh, trong Ω‹ c‹ cµu Ω≠i ˚ : “B®n chˆc Ω¨ l∂y h∆t s˙ th∆ lÏi h≠i ΩÃ tﬁ b°y khuy≈n nhð Phan á÷nh PhÔng ra h°ng, nhıng y vπn tﬁ ˚ ëh·n m≈ b∂t ngÊí (m≈ m∏n t‚i tØm kh·ng t◊nh), giÈ xin Chœnh phð B®o hÊ v÷ dµn m° dÔng binh l˙c tiÕu tr˜ cho h∆t vØn thµn lo≠n ph◊...” ∂y l° l¡ c‚ nhi≈n. á°o m® kh·ng nÓng ; khuy≈n h°ng kh·ng nghe ; vØn chıÁng kh·ng c®m ; th·i th÷ ch◊ c›n vﬂ l˙c. GiÈ, quan vØn trÍ v· bu„ng ΩÃ cho tıËng vﬂ l≠i ra sµn kh∂u Phan á÷nh PhÔng ñ trang 78/78
16) NguyÕn Thµn Lui vÀ nÓi á≠i H°m Ti∆c giÔm ·ng Ho°ng Cao kh®i phœ m∂t bao nhi≈u tµm huy∆t ΩÃ vi∆t bˆc thı kh·ng ph®i kh·ng t°i hoa th‚ng thi∆t, c‚t ΩÃ c®m ΩÊng khuy≈n dÂ h‡ Phan, nhıng r‚t cuÊc ch◊ l° mÊt tÈ gi∂y bﬁ, Phan kh·ng chŸu ra h°ng. Chð n¨o trong bˆc thı cða ·ng, trıÁng b®n trong ˚ tˆ cða ·ng, l° cˆu l∂y sinh dµn, qu≈ quün, nhıng ngıÈi thi≈n c‰ Ω‡c bˆc thı ∂y, ai cÒng bi∆t Ω¨ ch∞c g÷ tüc gi® thiŒt v÷ sinh dµn, qu≈ quün, hay l° ch◊ v÷ hai ΩiÀu lÏi. TrıËc h∆t, cÚ Phan l° ngıÈi l°ng, m° lÓc b∂y giÈ ·ng c‹ quyÀn th∆ to, v∫y ·ng khuy≈n cÚ ra h°ng, nhı l° l°m Án cho cÚ, ΩÃ l∂y cüi ti∆ng cˆu vËt ΩıÏc mÊt ngıÈi l°ng ; sau n˘a ·ng Ω¨ Ωünh Ω·ng gi¬p b∞c, ΩıÏc c·ng lao vËi ngıÈi Phüp nhiÀu, v∫y c‹ l˚ n°o mÊt ngıÈi l°ng ·ng m° ·ng kh·ng chi≈u dÚ ΩıÏc, cho n≈n ·ng mu‚n khuy≈n cÚ Phan ra h°ng, ΩÃ b°y tﬁ th≈m chÂ t°i nØng oai quyÀn cða m÷nh, c›n s˙ c·ng danh th÷ khﬁi n‹i. çi ! SÓng b∞n chÿa m¨i v°o, cÚ Phan Ω¨ ch≤ng sÏ; Ω°o m„ m® l≈n ΩÃ d‡a, cÚ cÒng ch≤ng nao; hu‚ng chi mÊt m®nh gi∂y, mÊt lÈi vØn cða ·ng Ho°ng Cao Kh®i l°m sao chuyÃn ΩÊng cüi can tr°ng nhı s∞t Ω‹ cho n‰i. Song, lÓc n°y kh·ng chŸu b¨i binh Ω∑u h°ng m¥c l›ng, t÷nh th∆ b∞t buÊc cÚ ph®i lui, kh·ng Í nÓi VÚ Quang ΩıÏc n˘a. Ph®i lui l° bÍi c‹ hai cË. MÊt l° khi Ω∑u cÚ mËi khÍi nghÿa, th÷ chœnh l° lÓc nghÿa sÿ b‚n phıÁng ΩÀu n‰i l≈n. Í Qu®ng Nam th÷ c‹ ·ng Tr∑n VØn D˙ l∫p ra Nghÿa HÊi, r„i m∂y t◊nh PhÓ Y≈n, B÷nh áŸnh, B÷nh Thu∫n k∆ theo ; Í Qu®ng TrŸ th÷ c‹ cüc ·ng TrıÁng á÷nh HÊi, ·ng NguyÕn T˙ Nhı ; Í Qu®ng B÷nh th÷ Ω®ng ·ng NguyÕn Ph≠m Tuµn, ·ng L≈ Tr˙c ; Í Thanh H‹a th÷ c‹ b‡n ·ng H° VØn Mao ; Í B∞c th÷ c‹ b‡n ·ng Ta HiŒn, ·ng NguyÕn ThiŒn Thu∫t, th°nh ra Phüp ph®i chia binh Ωi ˆng ph‹ v° Ωünh gi¬p nhiÀu nÁi, kh·ng thÃ chÓ to°n l˙c v°o mÊt nÁi n°o ΩıÏc. á∆n sau m∂y ·ng tr≈n n°y ho¥c ch∆t ho¥c tr‚n, ho¥c h°ng, ho¥c l∑n lıÏt tan nüt h∆t, ch◊ duy c›n l≠i mÊt m÷nh cÚ Phan, l° vπn c›n Ωˆng nguy≈n, vπn ph®n Ω‚i vËi cuÊc B®o hÊ, b∂y giÈ Phüp mËi Ωem to°n l˙c m° nh∞m v°o m÷nh cÚ. Binh lœnh Phüp l∑n h„i vµy b‡c c® nÓi VÚ Quang, khi∆n cho cÚ kh·ng lui kh·ng ΩıÏc. Hai l° trong cüc tıËng, chıa c‹ ·ng n°o c‹ t°i xu∂t k¸ ch∆ th∞ng, c‹ thao lıÏc Ωð ch‚ng gi˘ vËi quµn lœnh Phüp ΩÃ cho cÚ ˝ tr‡ng nhı Cao Th∞ng, cho n≈n sau khi Cao Th∞ng m∂t, cÚ l≠i mu‚n gi˘ th∆ thð, ΩÃ dıÎng tinh sÓc nhuŒ œt lµu r„i ra Ω‚i chi∆n mËi ΩıÏc, chˆ kh·ng mu‚n b≠o ΩÊng h∂p t∂p quü, sÏ t‰n h≠i Ω∆n thanh th∆ v° nguy≈n khœ cða nghÿa binh, v° l≠i l°m kh‰ sinh dµn mÊt cüch v· œch. T‹m l≠i, cÚ mu‚n kæo d°i cuÊc khüng chi∆n ra cho bÀn, cho lµu. BÍi v∫y ph®i t≠m lui ΩÃ gi˘ th∆ thð trıËc, s¡ liŒu th∆ Ωünh sau. C‹ hai cË ∂y, khi∆n cho cÚ ph®i lui quµn sang Ω‹ng Ω„n Í nÓi á≠i H°m. NÓi á≠i H°m, cÒng thuÊc vÀ h≠t HıÁng Kh≈, l° mÊt chÂ c‹ sÁn th∆ hiÃm trÍ th∆ n°o, Ωo≠n tr≈n kia Ω¨ c‹ chÂ n‹i r„i. GiÈ, cÚ lui quµn vÀ Ω‹ng Í Ω‹. T˜ lÓc vÀ Ω‹ng t≠i Ω„n mËi n°y, trong Ω≠i tr≠i ch◊ ΩÃ c‹ 400 lœnh v° 200 kh∏u sÓng kiÃu Phüp, mÂi t≈n quµn n°o cÒng ΩıÏc gi˘ lu·n trong m÷nh sÓng Ω≠n v° 100 Ω„ng b≠c, ΩÃ ph›ng khi ho¥c Ωünh, ho¥c lui th÷nh l÷nh. C›n bao nhi≈u quµn lœnh khœ giËi, ΩÀu phµn phüt cho cüc quµn thˆ h∆t. H„i Ω‹ l° cu‚i nØm giüp ng‡ (1894). MÊt th∑y Ω„ g°n t˙ xıng l° vua H„i b∂y giÈ trong nÓi á≠i H°m, c‹ mÊt nhµn v∫t r∂t l° k¸ quüi, tuy kh·ng c‹ quan hŒ v°o trong chœnh truyŒn n°y cho l∞m, song ti∆c v÷ l° mÊt ngıÈi c‹ gan, c‹ t°i, h‡c r∂t hay ch˘, n≈n chi lu·n dŸp t·i mu‚n ghi chæp ra Ωµy. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 79/79
Nhµn v∫t k¸ quüi ∂y l° B≠ch X◊. B≠ch X◊, t≈n thiŒt l° áo°n áˆc M∫u, tıÁng truyÀn l° ngıÈi t◊nh Qu®ng B÷nh, qua Í H° Tÿnh t˜ bao giÈ kh·ng bi∆t. çng ta t˙ hiŒu l° B≠ch X◊, cÒng c‹ ngÚ ˚. C‹ ngıÈi n‹i h„i Ω‹ cha m¬ sinh ra Í chÔa B≠ch X◊, cho n≈n l∂y t≈n chÔa m° Ω¥t t≈n con. Nhıng c‹ ngıÈi n‹i chð ˚ áo°n áˆc M∫u mu‚n l∂y cµu s∂m cða ·ng Tr≠ng Tr÷nh : “B≠ch X◊ sinh, thi≈n h≠ b÷nh” (bao giÈ rØng tr∞ng mËi n≈n ΩÈi) m° t˙ hiŒu m÷nh, l° c‹ ˚ t˙ cao Ω‹. Nguy≈n trıËc, B≠ch X◊ cÒng l° ngıÈi trong nghÿa Ω®ng vØn thµn, h„i nØm ∂t d∫u (1885) cÒng khÍi binh c∑n vıÁng. TiÃu s¯ ·ng c‹ nhiÀu truyŒn vui l∞m, v÷ ·ng v‚n l° ngıÈi h‡c giﬁi l≠i c‹ t° thu∫t, cho n≈n quµn lœnh cða ·ng ch◊ l∂y qu≠t v° g∫y l°m khœ giËi n‹i r±ng l∂y qu≠t ΩÃ qu≠t cho quµn ΩŸch m≈ man Ωi Ω¨, r„i l∂y g∫y m° Ω∫p ch∆t. Th∆ m° ngıÈi ta quy phÚc cÒng Ω·ng, Ω∆n ΩÂi h≠ng ngıÈi b∂y giÈ nhı ·ng Phan Tr‡ng Mıu, ·ng Phan Huy Nhu∫n m° cÒng tin phÚc. Sau khi vua H°m Nghi bŸ b∞t, ·ng cho l° v∫n s‚ Ω∆n lÓc xoay Ω‰i, mŒnh trÈi s¡ phÓ thüc v°o tay ·ng t˜ Ωµy n≈n ·ng t˙ xıng Ω≠i l° ho°ng Ω∆, k˝ nguy≈n l° VØn LıÏng. Ph°m l° gi∂y tÈ trüt sˆc chi gÍi cho dµn quanh Í miÀn á≠i H°m ΩÀu l∂y ni≈n hiŒu VØn LıÏng ; nhıng vi∆t thı ri≈ng cho ai, th÷ ch◊ k˚ t≈n NhiÕu Long tiÀu t¯. B≠ch X◊ Ωi Ωµu cÒng Ωem 28 ngıÈi thð h≠ Ωi theo, cho l° NhŸ th∫p büt tÓ theo hÊ vŒ T¯ vi tinh. á∆n nØm giüp ng‡ (1894), ·ng c‹ l∫p ra mÊt hÊi k¸ quüi t≈n l° Nhµn th∫p hÊi, chi∆t l∂y trong ch˘ “Ng‡”, cho r±ng Ω∆n nØm Ω‹ l° tËi v∫n s‚ thi≈n t¯ cða m÷nh r„i. MÊt h·m, ·ng Ωem 28 t≈n quµn c∑m g∫y v° qu≠t xu‚ng nÓi, toan Ωi Ωünh Ω„n Ph‚. MÊt lÒ 29 ngıÈi cˆ c∑m qu≠t phe ph∏y nhı th∆, m° lœnh trong Ω„n kh·ng düm l‹ ra, cÒng kh·ng b∞n ; th∆ r„i c® b‡n kæo vÀ sÁn tr≠i b÷nh an. NhiÀu ngıÈi th∂y chuyŒn trıËc m∞t nhı th∆ tin ch∞c B≠ch X◊ c‹ t° thu∫t giﬁi thiŒt, kh·ng v∫y sao vﬁn v¬n 29 th∑y tr› m° düm kæo xu‚ng lØm le xµm ph≠m mÊt Ω„n lœnh Phüp. B≠ch X◊ c‹ t°i xu∂t kh∏u th°nh vØn. TıÁng truyÀn c‹ h·m Ωi b‹i th∑y Dı, l° mÊt th∑y Í l°ng DıÁng Ph‰ (cÔng h≠t HıÁng Kh≈) c‹ ti∆ng l° b‹i giﬁi l∞m, n‹i trØm ΩiÀu kh·ng sai mÊt ΩiÀu n°o. Th∑y Dı n‹i r±ng : ng°i nØm nay 30 tu‰i n≈n l∂y vÏ mËi t‚t, B≠ch X◊ ˆng kh∏u Ω‡c th°nh b°i thi 4 cµu nhı v∑y : N±m ch≤ng ngð, Øn ch≤ng ngon, KhØng kh∞ng Ω≈m ng°y d≠ s∞t son. á¨ nghÿ mÊt m÷nh n≈n l∂y vÏ, Nh˘ng thıÁng mu·n h‡ h∆t l° con. á≠i khüi B≠ch X◊ c‹ t°i lanh nhı th∆, m° cµu n°o cÒng khæo g› cho c‹ kh∏u khœ ho°ng Ω∆ œt nhiÀu, th°nh ra nhiÀu ngıÈi c°ng tin, c°ng phÚc. Th∑y tr› B≠ch X◊, nh∂t l° ri≈ng mÊt m÷nh B≠ch X◊, ch◊ Í quanh qu∏n trong m∂y kh‹m nÓi VÚ Quang v° á≠i H°m vËi cÚ Phan, nhıng kh·ng ai c‹ thÃ bi∆t Ωœch l° ·ng ta Ω‹ng Í chÂ n°o. NgıÈi ta n‹i ·ng c‹ thu∫t t°ng h÷nh. M¨i Ω∆n nØm bœnh thµn (1896), mÊt b˘a ·ng xu‚ng nÓi, v· nh° dµn l°ng, khi kh·ng n‰i cÁn s‚t ræt li b÷, c‹ k¿ bi∆t l° B≠ch X◊, liÀn Ωi büo quan lœnh sÍ t≠i vÀ n∞m c‰ ΩıÏc VØn LıÏng ho°ng Ω∆, gi®i vÀ giam trong ΩÀ lao t◊nh NghŒ. áıÏc œt lµu, “Ho°ng Ω∆ thØng h°” trong ngÚc. Th∆ l° r„i ΩÈi mÊt ngıÈi Ωi≈n cu„ng. Sinh b÷nh B≠ch X◊ Ω‚i vËi cÚ Phan t·n phÚc c‹ t·n phÚc, nhıng ch◊ coi l° b∫c em m÷nh, chˆ theo cÚ th÷ kh·ng mu‚n theo. N‹i cho rﬂ hÁn : d∑u ai khuy≈n nhð n≈n Ω„ng tµm hiŒp l˙c vËi cÚ Phan m° l°m viŒc lËn, B≠ch X◊ cÒng kh·ng nghe. NgıÈi ta c›n nhË ng°y thüng ch≠p nØm qu˚ tŸ (1892) B≠ch X◊ c‹ sai ngıÈi Ωem t¥ng cÚ phan hai cüi ngüng b±ng ng°, ΩÃ l°m ngüng vﬂng. Lu·n dŸp c‹ vi∆t m∂y cµu nhı sau n°y : Phan á÷nh PhÔng ñ trang 80/80
Cða g‡i l°, á·i ngüng ng°. NØm h∆t t∆t Ω∆n gÍi l°m qu°. M˜ng em sˆc khﬁe, Lo viŒc nıËc nh°. Ngo°i ra c›n mÊt b°i thÁ ch˘ nhı v∑y Ωıa t¥ng cÚ : B∂t thŸ hoang giao ΩÊn Ω∞c phi. Ñn c∑n c‚ qu‚c ΩÊng thu tı. T∆ dµn cÁ khüt tri kim dŸ, Tu k˝ tha ma thˆc t≠c phi. H≠ Ω≠o phÚc hıng th∑n M˛ tıËng, H°n c˜u vŸ büo T¯ Ph›ng sı, á‚i thi≈n tµm s˙ b±ng tıÁng chi∆u, B≠ch b≠ch minh minh gi˘ c‰ k¸. DŸch n·m : Düm Ωµu l∏n lÓt ch‚n ho°ng th·n, Lo nıËc nØm canh d≠ hæo hon. V∂t v® dµn n°y sao cˆu vËt, Ngπm suy m÷nh trıËc khæo b·n ch·n. M˛ ph› H≠ chÓa n≈n cÁ nghiŒp, TrıÁng giÓp Cao ho°ng mÍ nıËc non. Tµm s˙ hai ta trÈi cÒng th∂u, Ng°n xıa chi∆u r‡i t∂m l›ng son. C›n b°i thÁ dıËi Ωµy n˘a cÒng hay, ngıÈi ta truyÀn tÚng l° cða B≠ch X◊ gÍi t¥ng cÚ Phan h„i cÚ mËi khÍi nghÿa Hˆa qu‚c Ωan tµm b∂t k∆ ni≈n, NgıÎng k¸ th∂u Ωüo c¯u trung thi≈n. VØn sÁn chœnh khœ thi≈n thu t≠i, VÒ mÚc tinh trung v≠n c‰ truyÀn. Lµn bÓt t·n Chu ho°i Tˆ thðy, Long Ωao süt t¥c thŒ Ω°o vi≈n. TıËng quµn nghÿa liŒt vØn ho°n vÒ, NguyŒn hıËng vi≈n m·n tüc ch∂p chi≈n. DŸch n·m : Bao lµu viŒc nıËc n¥ng lo lıÈng NhÈ lıÏng tµu l≈n Ω∂ng thünh vıÁng. Chünh khœ VØn sÁn bia vπn t≠c Tinh trung Vﬂ mÚc s¯ treo gıÁng. Hü qu≈n bÓt Kh‰ng t·n vıÁng th∂t, ThÀ mÓa Ωao Quan gi˘a chi∆n trıÈng. Nghÿa liŒt TıËng quµn van b‚n cﬂi, Xin theo b≈n ng˙a ΩÎ giµy cıÁng. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 81/81
Xem nhı th∆ th÷ B≠ch X◊ l° ngıÈi h‡c giﬁi thiŒt, ch◊ ti∆t kh·ng theo ΩıÈng chœnh, l≠i Ωi l∂y t° thu∫t l°m ho¥c l›ng ngıÈi m° t˙ ki≈u v· dÚng. Toan ch‚ng c˙ vËi quµn lœnh Phüp m° dÔng khœ giËi l° qu≠t th∑n g∫y phæp, bÊ mu‚n pha tr› hay sao kh·ng bi∆t. V÷ th∆ cÚ Phan ghæt l∞m. áüng l¡ cÚ cÒng kh·ng ch∂p trüch l°m g÷, song ch◊ lo ng≠i t° thuy∆t cða y l°m lo≠n nghÿa binh v° m≈ ho¥c nhµn tµm Ωi, Ω∆n ΩÂi trong h°ng tıËng sÿ cða cÚ xem ra c‹ œt nhiÀu ngıÈi cÒng hµm mÊ B≠ch X◊, n≈n cÚ mu‚n b∞t B≠ch X◊ m° gi∆t. CÚ sai quµn d› thüm ΩıÏc Ω„n cða y cÒng Í trong nÓi á≠i H°m ΩÃ v· b∞t s‚ng, nhıng l≠ thay ! lÓc nghÿa quµn Ω∆n nÁi th÷ ch◊ th∂y nØm b®y cüi nh° mËi c∂t m° bﬁ kh·ng, chˆ kh·ng c‹ ngıÈi. Tæ ra B≠ch X◊ hay trıËc m° tr‚n r„i. Gi˘a nh° lËn th∂y treo mÊt t∂m b®ng sÁn son ch˘ v°ng : X¿ gi˘a r˜ng xanh n‰i n‹c nh°, M° cho b‚n biÃn ngıÎng tr·ng ta, Khoan thai rð üo ng„i vui v¿, N°o khüc ΩÀn Nghi≈u nh˘ng m∂y t›a. Hai b≈n l≠i c‹ treo Ω·i cµu Ω‚i : V∫n hÊi n¯a ng°n may g¥p Ω‹, C·ng danh b‚n biÃn kæm ai Ωµu. Rﬂ l° B≠ch X◊ dÔng to°n kh∏u khœ vua nhı kiÃu Thünh T·ng nh° L≈. NgıÈi ta n‹i B≠ch X◊ giﬁi c® nghÀ ΩÊn lÚc nhµm, cho n≈n Ω¨ bi∆t trıËc r±ng cÚ Phan mu‚n h≠i m÷nh m° tr‚n Ωi. Sau c‹ m∂y l∑n cÚ Phan ΩŸnh b∞t n˘a, nhıng y cÒng tr‚n ΩıÏc c®. CÚ b∫n lo viŒc lËn n≈n r„i bﬁ qua. TËi sau h∆t thÈi B≠ch X◊ bŸ dµn l°ng büo lœnh vÀ b∞t r„i bŸ giam ch∆t Í NghŒ nhı tr≈n kia Ω¨ n‹i. CÚ Phan vπn Ω‹ng Í nÓi á≠i H°m ti∆p tÚc cüch mŒnh khüng chi∆n. B∂y giÈ Chœnh phð B®o hÊ th∂y quan binh v° lœnh t∫p Ωünh gi¬p m¨i kh·ng ΩıÏc, t‰n phœ m∂t nhiÀu, bøn thıÁng thuy∆t vËi TriÀu Ω÷nh Hu∆ (lÓc ∂y l° ΩÈi vua Th°nh Thüi nØm thˆ 7) sai T‰ng Ω‚c B÷nh ΩŸnh l° ·ng NguyÕn Thµn l°m Khµm sai Ti∆t ch∆ quµn vÚ, Ωem quµn ra tiÕu. Th∆ l° sau ·ng Ho°ng Cao Kh®i l° ngıÈi cÔng l°ng, h≠ bÓt vi∆t thı dÂ cÚ ra h°ng kh·ng ΩıÏc, bµy giÈ Ω∆n ·ng NguyÕn Thµn l° ngıÈi cÔng nıËc, Ωem quµn ra Ωünh cÚ v∫y. Ch∞c h≤n ΩÊc gi® ΩÀu mu‚n bi∆t ·ng NguyÕn Thµn l° ngıÈi th∆ n°o ? NguyÕn Thµn cÒng nhı Ho°ng Cao Kh®i, ΩÀu l° hai vŸ quan lËn do thÈi th∆ d˙ng n≈n. çng nguy≈n l° chµn ∂m sanh, ngıÈi t◊nh Qu®ng Ng¨i, con ·ng NguyÕn T∂n, ng°y trıËc c‹ c·ng gi¬p gi¥c M‡i Í t◊nh ∂y. Gi¥c m‡i Ω¨ t·n ·ng NguyÕn T∂n l° th∑n tıËng, v÷ ·ng dÔng k∆ m° chÓng n‹ ph®i phÚc. çng Ωem bﬁ ΩıÈng phøn lπn v°o Ωü cuÊi Í dıËi gi‡t müi tranh, r„i sai b∞t m∂y t≈n M‡i v°o, gi® Ω› chi≈u dÚ; trong khi Ω‹, ·ng sai lœnh ra l∂y m∂y cÚt Ωü cuÊi cho ·ng Øn. Lœnh ch‡n l∂y nh˘ng cÚc n°o l° cÚc ΩıÈng phøn Ωem l≈n, nhıng m∂y quµn M‡i ngu, tıÍng l° quan lËn ng°i Øn Ωü cuÊi th∫t, ΩÀu cho ng°i l° thi≈n th∑n, r„i vÀ b®o nhau h°ng phÚc c®. áÈi ·ng c›n, quµn M‡i kh·ng düm l°m ph®n TriÀu Ω÷nh n˘a. Nhıng sau ·ng ch∆t, th÷ chÓng n‹ l≠i l°m ph®n. TriÀu Ω÷nh sai quµn Ωi Ωünh gi¬p m¨i kh·ng y≈n. Sau ph®i sai NguyÕn Thµn Ωi. Gi¥c M‡i th∂y l° con cða ·ng th∑n tıËng ng°y trıËc, ph®i tan ch≠y c®. NguyÕn Thµn c‹ ti∆ng t˜ Ω‹. çng sinh v°o gi˘a h„i nh° nıËc l∞m n≠n, n≈n khi Ω∑u, Ω‚i vËi thÈi th∆, ·ng cÒng xem b±ng con m∞t bi quan v° c‹ l›ng phπn khœch l∞m. Song v÷ t∂m l›ng l∫p c·ng danh n¥ng hÁn l›ng y≈u nıËc, cho n≈n sau ·ng Ω‰i ˚ ki∆n ngay, Ωem thÈi th∆ lÏi dÚng v°o cho m÷nh. CÒng kh·ng nhË l° v°o nØm n°o, m° cÒng kh·ng bi∆t h„i Ω‹ ·ng l°m chˆc g÷, ch◊ bi∆t l° gi˘a h„i nıËc ta v° nıËc Phüp Ωang giao binh, TriÀu Ω÷nh ta thua, ph®i k˚ h›a ıËc vËi nıËc Phüp, th÷ c‹ mÊt b‡n lœnh Í t◊nh B÷nh áŸnh n‰i l≈n ph®n Ω‚i, n‹i TriÀu Ω÷nh h›a vËi ngıÈi Phüp m¥c l›ng, chˆ h‡ kh·ng chŸu; h‡ l°m nhı t◊nh B÷nh áŸnh tuy≈n b‚ ΩÊc l∫p v∫y. V‚n trıËc, Phan á÷nh PhÔng ñ trang 82/82
·ng NguyÕn Thµn cÒng Ω¨ c‹ ˚ Ω‹, nghÿa l° ·ng mu‚n chi∆m l∂y t◊nh B÷nh áŸnh ΩÃ ph®n Ω‚i vËi ngıÈi Phüp, nhıng ch◊ v÷ ch∫m mÊt bıËc chµn m° ngıÈi ta l°m m∂t r„i, ·ng nghÿ n∆u bµy giÈ m÷nh cÒng l°m th÷ ch≤ng qua sau bıËc ngıÈi ta. çng kh·ng thœch. çng mu‚n l°m mÊt viŒc g÷ m° ngıÈi ta chıa l°m kia, bøn xoay vÀ phœa b≈n ngıÈi Phüp, xin Ωem binh Ωi Ωünh gi¬p b‡n kia. çng gi¬p ΩıÏc, nhµn th∆ ngıÈi Phüp r∂t ˝ tr‡ng ·ng, cho n≈n ch≤ng bao lµu Ω¨ l°m T‰ng Ω‚c B÷nh áŸnh, chœnh l° h„i ·ng phÚng mŒnh Ωem quµn ra tiÕu cÚ Phan. VÀ sau ·ng l°m Ω∆n phÚ chünh, hiÃn hüch Í trong triÀu, ΩıÏc phong Qu∫n c·ng trıËc khi vÀ hıu trœ. çng l° ngıÈi hung üc v° hiÃm ΩÊc l∞m, hay gi∆t ngıÈi. Trong lÓc ·ng c›n dÔng binh, gi∆t ngıÈi ta kh·ng bi∆t bao nhi≈u m° kÃ. Sau vÀ hıu trœ Í l°ng Thu X° bŸ bŒnh Ωi≈n cu„ng m° ch∆t. NgıÈi ta n‹i l° bŸ nh˘ng oan qu˝ büo oün, cho n≈n khi Ωang bŸ bŒnh, hÕ chËp m∞t Ωi lÓc n°o, l° th∂y mÊt lÒ oan qu˝ Ω∑u t‹c rÒ rÏi, müu me Ω∑y ngıÈi, hiŒn l≈n ΩÃ Ω›i m≠ng. MÂi lÓc th∂y nhı th∆, th÷ ·ng hæt l≈n, h÷nh nhı l∂y l°m sÏ h¨i h‚i h∫n l∞m. T›a nh° lÊng lπy cða ·ng l∫p ngay tr≈n mÊt trüi nÓi con Í Thu X° Ω°ng sau l° chÏ v° b≈n s·ng, Ω°ng trıËc tr·ng ra biÃn, c‹ cüi c®nh tıÏng b°y tﬁ ra l° mÊt ngıÈi hÔng vÒ. NgıÈi ta Ω„n cüi nh° ∂y nhiÀu ma, cho n≈n khi ·ng ch∆t Ωi r„i th÷ nh° bﬁ hoang kh·ng c‹ ai Í; b≈n c≠nh c‹ mÊt c®nh chÔa cða ·ng l∫p ra, h÷nh nhı c‹ ˚ mu‚n si≈u sinh tŸnh ΩÊ cho nh˘ng ngıÈi Ω¨ bŸ ·ng gi∆t oan th÷ ph®i. NgıÈi vi∆t cu‚n süch n°y Ω¨ c‹ dŸp Ω∆n Thu X° xem dinh th˙ cða ·ng ng°y trıËc, nhıng tuyŒt nhi≈n kh·ng c‹ mÊt cüi c®m giüc g÷ c®. V∫y ng°y thüng nØm, nØm ∂t mÔi (1895), ·ng NguyÕn Thµn Ωem 3000 lœnh, c‹ ·ng T∂n sÿ T≠ TıÁng v° m∂y ·ng c¯ NguyÕn áÿnh, NguyÕn Gia Tho≠i, L≈ T˙u Khi∆t, sung l°m Tün tıËng quµn vÚ t˜ kinh th°nh kæo ra. Quµn thÓ Í Qu®ng B÷nh ΩıÏc tin ∂y, phi büo vÀ nÓi á≠i H°m, cüc tıËng ΩÀu xin Ω‹n ΩıÈng Ωünh Óp, nhıng cÚ Phan kh·ng cho, v° truyÀn ph®i ün binh ΩÃ t˜ Ω„ mÊt k∆ ho≠ch Ω‚i ph‹ khüc, v÷ cÚ sÏ quy∆t liŒt quü th÷ kh‰ lµy Ω∆n dµn, m° gi˘a lÓc Ω‹, cÚ l≠i Ωang y∆u. Quµn ·ng NguyÕn Thµn kæo th≤ng Ω∆n h≠t ViŒt Y≈n (thuÊc huyŒn La SÁn) hiŒp vËi quµn Phüp Ω‹ng Í Ω„n Linh C®m. çng cÒng nghe ti∆ng th∑y Dı Í l°ng DıÁng Ph‰ b‹i giﬁi, liÀn cho Ω›i Ω∆n dinh ΩÃ b‹i xem viŒc h°nh quµn c‹ lÏi kh·ng. Th∑y Dı gieo qu¿ r„i n‹i r±ng: “á≠i quµn b∂t t∂t ph®i Ωünh, cˆ Ω∆n thüng 11 l° kæo vÀ”. çng NguyÕn Thµn tin theo. V® chØng ·ng cÒng dı bi∆t r±ng : tuy th∆ l˙c cÚ Phan lÓc n°y suy kæm m¥c l›ng, nhıng ΩıÈng trıÈng m° Ωünh nhau, th÷ vŸ t∂t Ω¨ c‹ lÏi. V÷ mÊt Ω°ng Í trong r˜ng nÓi thØm th≤m, mÊt Ω°ng Í ngo°i Ω„ng ruÊng, th÷ Ωünh nhau kh‹ bÀ ch≤ng h≠i. V÷ th∆, ·ng kh·ng mu‚n dÔng cüch Ωünh m° ch◊ Ω‹ng binh Í Ω„n Linh C®m, tœnh cüch Ωünh kh·ng dÔng Ω∆n vﬂ l˙c. çng bi∆t r±ng quµn cða cÚ Phan ph®i c∑n c‹ lıÁng th˙c, m° lıÁng th˙c ∂y l° Í dµn gian c∂p cho, nay n∆u l°m sao Ωo≠n tuyŒt con ΩıÈng ∂y cða nghÿa binh th÷ t˙ nhi≈n kh·ng Ωünh cÒng tan, kh·ng tan cÒng ch∆t. çng bøn chia binh ra Ω‹ng r®i rüc Í hai h≠t NghŒ Tÿnh, l≠i xin th≈m 1000 lœnh n˘a, phµn Ω„n Ω‹ng Í kh∞c cüc chÂ n°o quan y∆u, hÕ ai giÓp ng∑m nghÿa quµn cÚ Phan, hay ai bŸ t÷nh nghi nhı th∆, l° b∞t chæm ngay. LËp ∂y, nhiÀu ngıÈi bŸ ch∆t oan, khi∆n cho dµn gian ΩÀu khi∆p sÏ. Nhµn Ω‹ m° viŒc lıÁng th˙c l° huy∆t m≠ch cða nghÿa quµn, t˜ Ωµy c‹ bÀ nguy hiÃm. çi ! Ta Ω¨ bi∆t r±ng cÚ Phan l°m viŒc cüch mŒnh l° nhÈ c‹ l›ng ngıÈi giÓp ΩÎ : giÓp cho lıÁng th˙c, giÓp cho khœ giËi, giÓp cho con em ΩÃ sai khi∆n, giÓp cho s˙ m∫t büo cüc tin tˆc... L›ng ngıÈi chœnh l° mÊt khœ giËi r∂t m≠nh cða cÚ ΩÃ ch‚ng vËi Phüp, cho n≈n cÚ vπn t˜ng n‹i m÷nh kh·ng nÎ bﬁ, l° v÷ l›ng ngıÈi vπn tin theo nhiÀu quü. Nay NguyÕn Thµn ra, dÔng cüi thð Ωo≠n tuyŒt lıÁng th∫t üc ΩÊc, khi∆n cho l›ng ngıÈi tuy vπn kœnh mÊ nghÿa quµn v° s≥n l›ng giÓp ΩÎ m¥t l›ng nhıng cÒng chŸu cay Ω∞ng trong l›ng th·i, kh·ng düm c·ng nhi≈n giÓp ΩÎ nhı trıËc n˘a. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 83/83
Trong khi ∂y, quµn Phüp bi∆t nÊi t÷nh cða nghÿa quµn Ω¨ bŸ rung ΩÊng l∞m r„i, cho n≈n c°ng sai quµn Ωi tiÕu ri∆t l∞m. NguyÕn Thµn ti∆ng r±ng Ωem quµn ra Ωünh, nhıng ch◊ n±m mÊt chÂ, v° l°m oai gi∆t ΩıÏc mÊt mË ngıÈi dµn qu≈ th·i. Nghÿa quµn, trong Ω¨ kh·ng c‹ nÊi trÏ, ngo°i l≠i ch≤ng c‹ viŒn binh, l°m g÷ m° ch≤ng kh‚n ? áo≠n n°y c‚t n‹i vÀ NguyÕn Thµn, l° ngıÈi quan hŒ vÀ lÓc t°n cuÊc cða phong tr°o vØn thµn Phan á÷nh PhÔng. V∫y trıËc khi k∆t thÓc, t·i mu‚n hi∆n ΩÊc gi® xem mÊt bˆc thı chœnh ·ng ta vi∆t ΩÃ t˙ kÃ c·ng lao m÷nh Ωünh gi¬p vØn thµn, ph› tü B®o hÊ nh˘ng g÷. ∂y l° mÊt bˆc thı d°i ; NguyÕn Thµn vi∆t Ωıa cho ·ng To°n quyÀn Paul Doumer h„i nØm 1902 (nØm Th°nh Thüi thˆ 18), lÓc ·ng n°y Ω¨ m¨n h≠n l°m thð hi∆n á·ng DıÁng, trÍ vÀ Phüp qu‚c. TrıËc h∆t, NguyÕn Thµn ngﬁ lÈi c®m t≠ To°n quyÀn Paul Doumer v° nıËc Phüp Ω¨ ban cho m÷nh nh˘ng cüi vinh d˙ tuyŒt ph∏m r„i th÷ t˙ kÃ c·ng lao nhı v∑y : — Trong lÓc Í kinh th°nh c‹ cuÊc bi∆n ΩÊng (1885) v° lÓc T·n Th∂t Thuy∆t Ωem vua H°m Nghi xu∂t b·n ΩÃ xui giÚc nhµn dµn n‰i l≈n ch‚ng vËi nıËc Phüp, to°n cﬂi Trung k¸ x·n xao r‚i lo≠n. B‡n vØn thµn hiŒu triŒu dµn chÓng, Ω„ng thÈi n‰i l≈n ph®n khüng, mÊt m¥t t°n süt dµn Ω≠o, mÊt m¥t ch‚ng c˙ ngıÈi Phüp. Gi˘a lÓc b∂y giÈ, k∆ vŸ cða thµn phÚ t·i qua ΩÈi, t·i Ωang l°m chˆc tiÃu phð sˆ cüc miÀn sÁn cıËc ba t◊nh Qu®ng Ng¨i, Qu®ng Nam v° B÷nh áŸnh. Tuy c‹ ch◊ dÚ Í kinh th°nh triŒu vÀ, nhıng t·i ch◊ lo viŒc gi˘ y≈n cüc miÀn thuÊc quyÀn tiÕu phð cða t·i ΩÃ chÈ thÈi cÁ. Hai t≈n tıËng gi¥c vØn thµn l° C¯ áŸnh v° TÓ Tµm lÓc ∂y chi∆m cˆ t◊nh th°nh Qu®ng Ng¨i, Ω„ Ω®ng Ω·ng lqØm. T·i Ωem hai ng°n quµn lœnh Í miÀn tr≈n kæo xu‚ng Ωünh gi¥c vØn thµn ∂y. T·i thµu phÚc t◊nh th°nh, b∞t ΩıÏc 14 t≈n tıËng gi¥c, sai chæm Ω∑u t≠i Ω‹ ΩÃ cho dı Ω®ng vØn thµn th∂y m° ph®i sÏ. T◊nh Qu®ng Ng¨i gi¬p y≈n r„i, t·i vµng m≠ng cða Ωˆc á„ng Khünh, Ωem b‰n bÊ binh m¨ kæo v· B÷nh áŸnh Ωünh gi¬p Ωüm dµn khÍi lo≠n Í trong t◊nh n°y. T·i tiÕu tr˜ ΩıÏc lo≠n Ω®ng, kh·i phÚc ΩıÏc tr∫t t˙ v° s∞p Ω¥t l≠i c·ng viŒc cai trŸ cüc phð huyŒn. C›n t≈n tıËng gi¥c sau ch‹t l° Mai Xuµn ThıÍng ch≠y vÀ miÀn An Kh≈, th÷ t·i Ωang sai quµn lœnh Ωu‰i theo Ωünh ri∆t. CÒng trong lÓc Ω‹, ·ng á‚c phð LÊc Ωem toün quµn lœnh ·ng Í Nam k¸ ra tiÕu tr˜ b‡n vØn thµn do Mai Xuµn ThıÍng l°m Ω∑u. LÓc ∂y t·i phÚng m≠ng Ωˆc Ho°ng Ω∆ sai t·i Ωem quµn trÍ ra Qu®ng Nam Ωünh Ωüm gi¥c vØn thµn, c∑m Ω∑u l° t≈n tıËng gi¥c n‰i ti∆ng, HıÈng HiŒu, ch‚ng c˙ vËi nh° nıËc B®o hÊ b∂y lµu, Ω∆n ΩÂi cüc quan binh Phüp ph®i l∫p ra tËi 36 Ω„n lœnh Í trong miÀn Ω‹ Ω¥ng tu∑n tiÕu m° vπn dµy dıa kh·ng y≈n. T·i dπn binh ra, sai ngıÈi tµm phÓc Ωi do thüm, khüm phü ΩıÏc chÂ ∏n nÓp cða t≈n tıËng gi¥c ∂y t≠i miŒt An Tµm ; r„i 25 t≈n ph‹ tıËng cða gi¥c bŸ b∞t trong tay t·i, c›n bao nhi≈u dı Ω®ng xin ra Ω∑u h°ng t·i h∆t, HıÈng HiŒu tr‚n thoüt, ch≠y v· nÓi NgÒ H°nh, sau t·i cÒng b∞t s‚ng ΩıÏc, bﬁ v· trong cÒi m° gi®i vÀ Hu∆. ThıÍng ΩÀn t∂m l›ng t∫n trung cða t·i Ω‚i vËi c·ng viŒc nıËc Phüp, chœnh phð CÊng h›a lÓc b∂y giÈ ban t¥ng B∞c Ω∏u BÊi tinh ngÒ h≠ng cho t·i. Cüch Ω‹ œt lµu, t◊nh B÷nh áŸnh l≠i c‹ lo≠n d∂y l≈n n˘a ; nh° nıËc sai Ωi tiÕu phð l∑n thˆ nh÷, t·i gi¬p ΩıÏc gi¥c gi¨ t◊nh n°y y≈n h≤n t˜ Ω‹. Nhµn viŒc Ωünh gi¥c th°nh c·ng, quan To°n quyÀn Picquet v° quan Khµm sˆ Hector tı xin chœnh phð CÊng h›a ban thıÍng cho t·i B∞c Ω∏u BÊi tinh tˆ h≠ng cho t·i. R„i trÍ vÀ chˆc vŸ cÒ Í miÀn thıÏng du Qu®ng Ng¨i, t·i vπn l°m tiÕu phð sˆ cüc miÀn sÁn cıËc nhı trıËc. œt thüng vÀ sau, t·i ΩıÏc ch◊ triŒu vÀ Hu∆, l¨nh chˆc Binh bÊ thıÏng thı. Quan To°n quyÀn De Lanessan thıÁng thuy∆t vËi tr°o Ω÷nh khµm phüi t·i v· l°m T‰ng th‚ng t◊nh B÷nh Phan á÷nh PhÔng ñ trang 84/84
áŸnh, l° t◊nh rÊng lËn m≈nh m·ng, t·i gi®i quy∆t ΩıÏc nhiÀu v∂n ΩÀ quan hŒ Ω¨ bﬁ dÍ dang bao nhi≈u nØm r„i. R„i Ω‹ t·i ΩıÏc phong chˆc Khµm sai Ω≠i th∑n Ωem quµn ra Ωünh gi¬p gi¥c vØn thµn NghŒ Tÿnh. V÷ c‹ quan To°n quyÀn Rousseau v° quan Khµm sˆ Briøre n‹i vËi triÀu Ω÷nh, n≈n chi t·i ΩıÏc l¨nh cüi tr‡ng trüch ∂y. SÍ dÿ t·i phÚng m≠ng Ωem quµn ra NghŒ Tÿnh l° c‚t ΩÃ tr‹c n¨ tıËng gi¥c vØn thµn Phan á÷nh PhÔng, khÍi lo≠n Í hai t◊nh NghŒ An v° H° Tÿnh Ω¨ 10 nØm, m¥c d∑u nh° nıËc Ω¨ ra sˆc Ωünh gi¬p m¨i m° kh·ng ΩıÏc. Thµn dπn mÊt Ω≠o quµn 1400 ngıÈi, t·i Ωu‰i Ωünh t≈n tıËng gi¥c ∂y h∆t nÓi n°y Ω∆n nÓi kia r„i t·i vµy b‡c va ΩıÏc l° nhÈ c‹ nh˘ng Ω„n lœnh ph›ng tr∂n l∫p ra l®i r®i kh∞p cüc ng¨ ΩıÈng giao th·ng. Th∆ cÔng l˙c kiŒt, l≠i bŸ thıÁng tœch trong tr∫n Ω≠i chi∆n, Phan á÷nh PhÔng ph®i u‚ng thu‚c ΩÊc t˙ t¯. Bao nhi≈u bÊ tıËng cða va ΩÀu bŸ b∞t h∆t, m∂y ng°n quµn gi¥c ra h°ng. Th∆ l° m∂y t◊nh Í miÀn b∞c xˆ Trung k¸ y≈n h≤n gi¥c gi¨ t˜ Ω‹. Nhµn t·i c‹ c·ng lao nhı th∆ chœnh phð CÊng h›a thıÍng cho t·i B∞c Ω∏u BÊi tinh tam h≠ng v° Ωˆc Ho°ng Ω∆ vÈi t·i vÀ Kinh l°m PhÚ chœnh Ω≠i th∑n. ... Phan á÷nh PhÔng ñ trang 85/85
17) Anh hÔng m≠t lÊ ThuÍ xıa, thuÍ m° trong viŒc dÔng binh chi∆n Ω∂u, g‡i l° khœ giËi ch◊ c‹ gıÁm giüo cung t≈n, g‡i l° giao phong ch◊ c∑n tıËng Ω∂u vﬂ vËi tıËng : mÊt ngıÈi anh hÔng tÚ t∫p ΩıÏc nØm ba ng°n kiŒn nhi dﬂng sÿ trong tay, c‹ thÃ chi∆m gi˘ mÊt nÁi r˜ng nÓi hiÃm trÍ m° xıng bü xıng hÔng v° c∑m c˙ vËi k¿ nghŸch m÷nh lµu d°i ΩıÏc. C‹ khi c°y c∂y tr„ng t◊a ΩıÏc ngay trong thung lÒng nÓi non thuÊc vÀ ph≠m vi cða m÷nh m° s˙ sinh t„n cung c∂p Ω∑y Ωð vÀ viŒc lıÁng th˙c, d∑u kh·ng v∫n lıÁng Í ngo°i v· ΩıÏc cÒng kh·ng lo. K¿ nghŸch kh·ng c‹ th∆ chi cüch xa mÊt hai chÚc d¥m v›ng ngo°i m° dÕ c∞t Ωˆt m≠ch s‚ng v° xµm ph≠m tËi s°o huyŒt cða m÷nh Í trong Ω¥ng. Cüi th∆ l˙c dµy dıa l˜ng lπy cða Ωüm anh hÔng LıÁng SÁn B≠c ch◊ c‚t c‹ b∂y nhi≈u Ω‹ th·i. V∫y m° ng°y qua thüng lÚn, kiŒt sˆc m›n hÁi, h‡ cÒng ph®i nghi≈ng ng¨ tan t°nh thay! á∆n cüi ΩÈi chi∆n phüp binh khœ Tµy phıÁng b∞t buÊc kh∞p c® thi≈n h≠ ph®i thay Ω‰i, ph®i l°m theo ΩÃ ho¥c t˙ cıÈng l∂y m÷nh ho¥c ch‚ng c˙ vËi h‡, th÷ viŒc chi∆n Ω∂u dÚng binh Ωµu Ω‹ c‹ ph®i sÁ s°i ch∫t h¬p nhı xıa ΩıÏc n˘a. G‡i l° ΩŸa lÏi c∑n ph®i rÊng r¨i, thu∫n tiŒn cho c® m‡i s˙ chi∆n thð tËi lui, chˆ quanh qu∏n mÊt khu nÓi r˜ng c‹ hiÃm trÍ m∂y cÒng kh·ng Ωð d˙a l°m th∆ m≠nh, l°m g‚c bÀn. V® l≠i sÓng Ω≠n ngıÈi ta, c‹ thˆ Í ngo°i m∂y chÚc d¥m c‹ thÃ b∞n phü tËi s°o huyŒt m÷nh tan t°nh nhı chÁi, Ω∆n nÓi c›n bÃ hai, r˜ng cÒng chüy rÚi. Nh∂t l° ΩıÈng giao th·ng thðy lÚc ph®i c‹, cuÊc v∫n t®i lıÁng th˙c ph®i dÕ, n‹ chœnh l° lÂ thÍ, l° m≠ch s‚ng cða m÷nh, n∆u bŸ ngıÈi ta ch∫n ngh¬t th÷ t∂t ph®i ch∆t. Kh·ng ch∆t ng¨ ng¯a tˆc thÈi, cÒng ph®i ch∆t l∑n m›n hoi h‹p. CÚ Phan á÷nh PhÔng dÔng binh Ω‚i ΩŸch vËi Phüp s˙ th∆ c˙c ch≤ng Ω¨ bao nhi≈u lµu ph®i nh‚t m÷nh v°o trong nh˘ng khu·n kh‰ chi∆n Ω∂u ng°y xıa r„i, bµy giÈ l≠i bŸ lµm v°o chÂ hiÃm nghøo ki≈ng kŸ cða binh phüp kim thÈi nhı v∫y Ω‹. TËi Ωµy, chÓng ta c°ng ph®i n≈n nhË l≠i m° thün phÚc ·ng thıÏng tıËng quµn Cao Th∞ng l° ngıÈi c‹ ΩÍm lıÏc, c‹ cao ki∆n. áÊc gi® Ω¨ bi∆t ·ng ta ch∆t gi˘a chi∆n trıÈng chœnh l° lÓc c‹ ho°i b¨o lËn lao, mu‚n t∂n c·ng chi∆m thð c® ba t◊nh NghŒ, Tÿnh, B÷nh ΩÃ l°m cØn cˆ, n∆u kh·ng th÷ b≈n Ω‚i ΩŸch — theo ·ng Ω¨ Ωoün trıËc — s¡ dÔng cüch vµy b‡c cho m÷nh Ω∆n tan ‰ v° tuyŒt lıÁng m° ch∆t. Th÷ s˙ ti≈n liŒu cða Cao Th∞ng bµy giÈ xu∂t hiŒn th∫t r„i. BÍi v∫y, d∑u ai tin hay kh·ng tin cÒng m¥c : “tœnh viŒc Í ngıÈi, n≈n viŒc Í trÈi” chœnh l° mÊt chµn l˚ nh∂t ΩŸnh xıa nay. L≠i cÒng chˆng tﬁ ra cüi thuy∆t “tri dŸ h°nh nan” (bi∆t dÕ, l°m kh‹) cða c‰ nhµn l° ΩÓng. MÊt viŒc Cao Th∞ng tœnh l°m v° bi∆t l°m l° hay, nhıng m° c‹ l°m ΩıÏc Ωµu; vπn bi∆t nhµn l˙c thi∆u kæm mÊt ph∑n, c›n mÊt ph∑n h÷nh nhı cÒng c‹ thi≈n ˚, c‹ v∫n s‚ c®n trÍ th∆ n°o xui khi∆n ra s˙ b∂t th°nh nhı th∆. LÓc n°y cÚ Phan bŸ vµy b‡c Ω∆n ΩÂi b·n ba c˙c kh‰ ch˜ng n°o, ch∞c l≠i ch≠nh nhË Cao Th∞ng m° c®m thıÁng thµn th∆ ch˜ng ∂y. L≠i c°ng c®m thıÁng thµn th∆ ch˜ng n°o, c°ng bi∆t rﬂ chð quyÀn qu‚c gia kh·ng sao l∂y sˆc ngıÈi thi∆u th‚n Ωð cüch m° h›ng xoay Ω‰i trÍ l≠i ΩıÏc n˘a. Nhıng cÚ Ω¨ hˆa tœnh mŒnh vËi qu‚c gia r„i, v∫y th÷ trong khi tœnh mŒnh c›n lµy l∂t ng°y n°o, d∑u ph®i n∆m m∫t n±m gai, t∞m sıÁng gÊi gi‹ Ω∆n th∆ m∂y Ωi n˘a, cÒng vπn cam tµm. Than ·i ! MÊt ngıÈi c‹ chœ khœ anh hÔng, Ω∆n bﬁ qu≈ hıÁng nh° c¯a, bﬁ hıÁng hﬁa t‰ ti≈n, bﬁ c® thµn danh tœnh mŒnh m÷nh, ch◊ v÷ nh° nıËc, v÷ anh em, Ωem thµn ra lo toan mÊt viŒc, hiÃm trÍ kh‹ khØn, trØm cay ng°n Ω∞ng, ch∞c h≤n trong trœ n¨o cÒng qu® quy∆t tr·ng mong viŒc ∂y cho th°nh, khﬁi phÚ cüi chœ khœ hÔng trüng cða m÷nh v° khﬁi phÚ l›ng k¸ v‡ng cða ngıÈi Ω„ng lo≠i. Th∆ m° s∞t son t∂c d≠, lao kh‰ mıÈi nØm, tµm huy∆t m∂t kh·ng, thÈi Phan á÷nh PhÔng ñ trang 86/86
v∫n ch≤ng c‹, Ω∆n lÓc nhŸn Ω‹i, nhŸn khüt, ch≠y ngıÏc, ch≠y xu·i, g¥p to°n nh˘ng c®nh v≠n t¯ nh∂t sinh, ΩıÈng cÔng nıËc bœ, cüi bıËc “anh hÔng m≠t lÊ” chˆa kh·ng bi∆t bao nhi≈u n·ng nÂi Ωüng c®m, Ωüng thıÁng, Ωüng s∑u, Ωüng ti∆c, Ωüng thÍ d°i mÊt hÁi cho m≠nh, Ωüng hæt l≈n mÊt ti∆ng cho to ! H„i n°y, chœnh l° h„i cÚ Phan g∫p gÀnh Ωi≈n Ω®o tr≈n nh˘ng bıËc “anh hÔng m≠t lÊ” Ωµy ! BıËc n°y cða cÚ, kh‰ hÁn SÍ Bü vıÁng m° ch◊ thi∆u c‹ Ngu CÁ, sıËng hÁn VØn Tœn qu‚c l° kh·ng Ω∆n ΩÂi bŸ b∞t. TıËng sÿ ΩÀu tu‚t gıÁm ra xin Ωünh m° ch∆t Nghÿa quµn c‹ nh˘ng cÁ Ωi≈n nguy th∂t b≠i phüt ra t˜ gi˘a nØm ng‡ (1894), v÷ quµn lœnh Phüp m∂y phœa Ω¨ khÍi th∆ c·ng kœch bao vµy c°ng ng°y c°ng ch¥t, s˙ th∫t kh·ng ph®i t˜ lÓc c‹ NguyÕn Thµn kæo binh r∑n rÊ Í Hu∆ ra th÷ nghÿa quµn mËi lµm v°o ΩıÈng cÔng c®nh kh‚n. Ta n≈n nhË NguyÕn Thµn Í Kinh phÚng m≠ng xu∂t sı, ra Ω∆n H° Tÿnh, nh±m thüng 5 nØm mÔi (1895), chœnh l° h„i cÚ Phan v° tıËng sÿ Ωang lao Ωao nguy kh‚n s≥n r„i, m° NguyÕn Thµn ΩŸnh k∆ ch¥t g¨y vµy cünh v° l°m tuyŒt quµn lıÁng, l° l°m cho Phan th≈m lao Ωao nguy kh‚n Ω‹ th·i. Khüc n°o mÊt cµy Ω¨ bŸ gi‹ b¨o l°m bıng g‚c l≈n s≥n r„i, Ω∆n NguyÕn Thµn ch◊ c‹ c·ng x· th≈m cho ng¨ xu‚ng th÷ c‹, chˆ l¨o kh·ng c‹ c·ng lao chi∆n tr∫n g÷, v° cÒng kh·ng ph®i nhÈ c‹ t°i sˆc cða l¨o th÷ h‡ Phan mËi b≠i, nghÿa quµn mËi tan, theo nhı ˚ l¨o kÃ c·ng vËi to°n quyÀn Doumer Í trong bˆc thı ΩÊc gi® v˜a Ω‡c tr≈n kia. S˙ th∫t, c·ng lao chi∆n tr∫n l° c·ng lao cða anh em lœnh t∫p v° m∂y vi≈n quan binh Phüp. LÓc sau Cao Th∞ng t¯ tr∫n m° nÊi t÷nh nghÿa binh cÚ Phan suy kæm l∑n h„i, nhıng quµn lœnh nh° nıËc ra sˆc truy t∑m chinh ph≠t cÒng g∞t, m° nghÿa binh vπn rün ΩıÁng Ω∑u khüng c˙ ΩıÏc ho°i, th°nh ra B®o hÊ tıÍng nghÿa binh c›n c‹ th˙c l˙c v˘ng bÀn m≠nh m¡ l∞m, mËi phüi NguyÕn Thµn Ωem Ω≠i binh ra g‹p sˆc tiÕu tr˜ cho mau. N∆u kh·ng c‹ NguyÕn Thµn, ch∞c h≤n trong m∂y thüng trÈi n˘a nghÿa binh cÒng ph®i Ω∆n lÓc t°n cuÊc t˙ nhi≈n. CÒng c‹ l¡ viŒc phüi NguyÕn Thµn ra Ωünh l° mÊt viŒc quy∆t th∞ng vÀ m¥t tµm l˚. V÷ NguyÕn Thµn ch≤ng ph®i giao phong xu∂t tr∫n g÷, ch◊ dÔng mıu k∆ ch¥t vµy cünh v° tuyŒt lıÁng th˙c, chœnh l° mÊt tr∫n Ωünh b±ng tµm l˚, n‹ th∑n hiŒu hÁn l° Ωünh b±ng binh l˙c. Hu‚ng chi l° c‹ tr∫n binh l˙c trÏ chi∆n vËi tr∫n tµm l˚ n˘a. N∆u nhı ch◊ c‹ b∂y nhi≈u cÒng Ωð kÃ l° Ω≠i c·ng, th÷ ngıÈi ta cÒng n≈n nh÷n nh∫n cho NguyÕn Thµn c‹ c·ng Ω‹. Qu® th∫t, t˜ gi˘a nØm mÔi trÍ Ωi, c‹ th∆ tr∫n tµm l˚ cða NguyÕn Thµn b°y ra r„i, cÚ Phan c°ng th≈m lıu l≠c kh‰ sÍ nhiÀu l∞m, kh·ng nhı trıËc Ω‹, nghÿa binh ti∆ng bŸ suy vi nguy kh‚n m¥c l›ng, nhıng vπn nhÈ ΩıÏc cüi sˆc ng∑m cða dµn nu·i lıÁng giÓp sˆc cho m° c∑m c˙ vËi quµn lœnh B®o hÊ mÊt cüch g∞ng gıÏng hØng hüi. ChÓng ta th¯ xem mÊt chuyŒn sau Ωµy th÷ bi∆t. CÒng kh·ng nhË rﬂ ΩıÏc ng°y n°o, ch◊ bi∆t l° h„i ∂y nh±m cu‚i nØm ng‡, quµn lœnh B®o hÊ bi∆t cÚ Phan Ω‹ng tr≈n nÓi á≠i H°m m° thð h≠ ch≤ng c‹ bao nhi≈u, nh∞m ch˜ng c‹ thÃ t∂n l≈n Ωünh phü ΩıÏc, bøn phµn binh ra hai ΩÊi kæo tËi á≠i H°m khi≈u chi∆n. NÓi á≠i H°m thuÊc vÀ ΩŸa ph∫n l°ng T÷nh DiŒm, c‹ mÊt quµn thˆ theo cüch cÚ phan b‚ trœ ng°y trıËc, g‡i l° DiŒm thˆ, do ·ng Cao á≠n l°m chð tıËng. LÓc hay tin quµn lœnh B®o h‡ s∞p kæo tËi Ωünh, cÚ Phan tœnh k∆ lui binh trıËc ΩÃ trünh Ωi th÷ hÁn. Nhıng hai ·ng Cao á≠n v° NguyÕn MÚc hiŒp l≠i c®n ngØn v° xin quy∆t k∆ Ω‚i ΩŸch. Phan l°m thinh cÓi m¥t ng‹ xu‚ng h‡a Ω„. Ta n≈n bi∆t lÓc bµy giÈ Phan dÚng binh c‹ h‡a Ω„ nh˘ng h÷nh th∆ s·ng nÓi ΩıÈng sü h≤n hoi, Ω‹ cÒng l° mÊt s˙ nghiŒp cða Cao Th∞ng Phan á÷nh PhÔng ñ trang 87/87
ΩÃ l≠i n˘a. Cao á≠n v° NguyÕn MÚc Ωˆng chÈ hÁi lµu, kh·ng nghe tr® lÈi, tıÍng cÚ kh·ng chŸu cho Ωünh, liÀn rÓt gıÁm ra Ω„ng thinh h· lËn : — Xin nguy≈n soüi ch¥t Ω∑u hai anh em chÓng t·i Ωi Ω¨ r„i s¡ lui binh. CÚ Phan ngıËc m∞t l≈n, tr® lÈi mÊt cüch ung dung : — L∂y th∆ g÷ m° Ωünh vËi ngıÈi ta bµy giÈ ? — B∏m l∂y th∆ nÓi. Cao á≠n v° NguyÕn M≠c cÔng thıa nhı v∫y r„i tﬁ b°y s˙ th∆ lÏi h≠i rﬂ th≈m : — Ch∞c h≤n quµn Phüp d‡ bi∆t œt nhiÀu l° nÊi t÷nh ta giÈ suy y∆u, nh∂t l° h‡ thüm ΩıÏc binh l˙c Í Ω≠i Ω„n ta hiŒn nay ch≤ng c‹ bao nhi≈u, cho n≈n mu‚n th˜a cÁ Ωünh °o l≈n mÊt tr∫n, ΩÃ Ω≠p nghÿa binh tæ rÚi xu‚ng cho r„i Ω‹. Nguy≈n soüi rði ro bÀ n°o, t˙ nhi≈n to°n cuÊc ph®i nghi≈ng Ω‰ tan t°nh tˆc thÈi. H‡ kh·ng Ωem sˆc lËn üp Ωünh m∂y quµn thˆ kia, m° üp Ωünh trüi nÓi n°y chð ˚ v° sÍ v‡ng cða h‡ ra sao, kh·ng n‹i cÒng bi∆t. CÚ c‹ l›ng nhµn, kh·ng mu‚n l°m quü nh‡c sˆc tıËng sÿ l∂y œt c˙ nhiÀu, m° ΩŸnh k∆ lui binh ΩÃ trünh sˆc lËn kia °o °o Ωø tËi ; l∂y l˙c m° b°n, lui binh l° s˙ ph®i Ω¨ Ω°nh, nhıng l∂y th∆ m° n‹i, th÷ quµn ta ch≤ng ph®i kh·ng c‹ th∆ ch‚ng c˙ l≠i ΩıÏc œt nhiÀu, l° v÷ quµn ta chi∆m ΩıÏc ΩŸa lÏi cða th∆ nÓi. NÓi n°y v‚n c‹ h÷nh th∆ quanh co, hiÃm trÍ, quµn Phüp c‹ kæo tËi bao nhi≈u Ωi n˘a, ch∞c cÒng ch◊ vµy b‡c Í dıËi m° th·i, quy∆t h‡ kh·ng düm m≠o hiÃm l≈n tr≈n, h‡ chıa thuÊc rﬂ ΩıÈng Ω∂t t˙ nhi≈n sÏ g¥p mai phÚc th÷ nguy. V® chØng, trong quµn ta hiŒn nay c›n 400 ngıÈi, kÃ s‚ th÷ c‹ œt thiŒt nhıng ΩÀu l° h≠ng trüng Ωinh dﬂng sÿ, Øn kh·ng ng„i nh°n cÒng bu„n, ch◊ c∑u c‹ gi¥c tËi m° Ωünh, c‹ ch∆t cÒng müt ruÊt. Cho tËi sÓng Ω≠n tœch tr˘ cða ta cÒng c‹ thÃ Ωð sˆc c∑m c˙ nhau trong mÊt Ω·i thüng ; nhı th∆ th÷ sÏ chi m° vÊi lui, kh·ng Ωünh l≠i. Kh·ng Ωünh l≠i bµy giÈ, t∂t nhi≈n ngıÈi ta cho m÷nh Ωµy l° khi∆p nhıÏc, r„i c°ng ng°y Ωem quµn xua Ωu‰i d„n æp ta m¨i. V∫y th÷, b∏m cÚ xæt l≠i, ng°y nay ta cˆ quy∆t Ωünh nhau vËi h‡ mÊt chuy∆n, ch˜ng Ω∆n nıËc cÔng ΩıÈng tÓng th∆ l∞m, b∂y giÈ ta s¡ lui cÒng kh·ng muÊn g÷. Phœa sau ta vπn c‹ s≥n ΩıÈng lui kia m° ! CÚ Phan tr∑m ngµm mÊt lüt, r„i ki∆m lÈi an ði ngÏi khen hai ·ng Cao á≠n NguyÕn MÚc l°m tıËng c∑m quµn, mÂi khi g¥p gi¥c quy∆t Ωünh nhı th∆ l° anh hÔng, l° trıÏng phu l∞m. Nhıng nay ta Í trıËc mÊt c®nh nhı cÈ bœ nıËc, l∂y œt c˙ nhiÀu, l∂y y∆u ch‚ng m≠nh, bi∆t r±ng l›ng quµn ta c‹ mu‚n Ωünh hay kh·ng ? V÷, do nÁi mÊt t∂c niÀm nhµn h∫u, cÚ suy nghÿ nh˘ng ngıÈi theo liÀn b≈n t® h˘u m÷nh b∂y lµu to°n l° h≠ng ngıÈi nghÿa sÿ bﬁ c® nh° c¯a, vÏ con, qu≈ hıÁng, cha m¬, d∂n m÷nh v÷ viŒc qu‚c gia, v÷ t÷nh th∑y tr›, Ω¨ mıÈi nØm nay, bi∆t bao chi∆n tr∫n c·ng lao, m° cÚ chıa l°m n≈n mÊt viŒc g÷ ΩÃ thﬁa l›ng ΩÀn c·ng h‡ ΩıÏc. G∑n Ωµy h‡ l≠i v÷ cÚ m° chŸu th≈m nhiÀu nÂi ∂m l≠nh gian nan, Øn Í c˙c kh‰, ng°y nay quü Ω›i hﬁi sˆc h‡ m° dÔng, th÷ ngıÈi nhµn nghÿa kh·ng nÎ... Hai ·ng Cao á≠n NguyÕn MÚc vµng lŒnh r„i ra l∂y ‚ng loa k≈u g‡i quµn sÿ tÚ l≠i m° n‹i : — Nay Phüp Ωem Ω≠i binh tËi vµy Ωünh sÁn tr≠i ta. S˙ th∆ anh em ta ch◊ c‹ mÊt Ωünh v° mÊt ch≠y, Nguy≈n soüi mu‚n hﬁi ˚ cða anh em ıng Ω°ng n°o ? — úng Ωünh ! úng Ωünh ! Nam qu‚c v≠n tu∆. Quµn sÿ kh·ng h¬n ıËc nhau m° Ω„ng thÈi tay Óa miŒng la nhı th∆. NhiÀu ngıÈi tung c® gıÁm v° sÓng l≈n tr≈n kh·ng r„i b∞t l≠i tung l≈n, tﬁ ˚ vui m˜ng hËn hÍ. Cao á≠n v° NguyÕn MÚc th∂y l›ng quµn hØng hüi, bøn v· b∏m l≠i cÚ Phan ΩÃ quy∆t ΩŸnh d˙ bŸ ngh≈nh ΩŸch. Phan á÷nh PhÔng ñ trang 88/88