Bàn về quá trình tự học và phương pháp tự học của sinh viên

Bàn về quá trình . . .<br /> <br /> Nghiên cứu – Trao đổi<br /> BÀN VỀ QUÁ TRÌNH TỰ HỌC VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> TỰ HỌC CỦA SINH VIÊN<br /> Lê Thị Hiền*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> Tự học là hình thức học tập không thể thiếu được của sinh viên đang học tập tại các trường<br /> đại học. Tổ chức hoạt động tự học một cách hợp lý, khoa học, có chất lượng, hiệu quả là trách<br /> nhiệm không chỉ ở người học mà còn là sự nghiệp đào tạo của nhà trường. Bài viết dưới đây đề cập<br /> đến nội dung của phương pháp tự học và phương pháp dạy tự học cho sinh viên, nhằm góp phần<br /> nâng cao chất lượng đào tạo.<br /> Từ khóa: tự học, phương pháp, khoa học, chất lượng đào tạo.<br /> <br /> DISCUSSION ON SELT – STUDY PROCESS AND METHOD<br /> FOR STUDENTS<br /> ABSTRACT<br /> Self - study has become indispensable to students studying in university. Organize a<br /> reasonable, scientific and efficient quality self - study activity constitute a task not only for the<br /> learner but also the school’s cause of training. The following articles will cover the method for self<br /> – study and teaching with the aim of making contributions to enhance the training quality.<br /> Keywords: self – study, method, scientific, training quality<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Trong lịch sử giáo dục nước ta, việc đổi<br /> mới mục tiêu, chương trình, nội dung giáo dục<br /> luôn được quan tâm qua từng giai đoạn phát<br /> triển. Để đạt được mục tiêu giáo dục đòi hỏi<br /> người dạy – người học phải hợp tác với nhau,<br /> trong đó người học phải có phương pháp suy<br /> nghĩ, suy luận, phương pháp giải quyết vấn đề<br /> đúng đắn để tiếp thu kiến thức đã học. Muốn<br /> vậy, người học phải tích cực, chủ động, độc<br /> lập suy nghĩ, phải có cách học tập hợp lí. Chủ<br /> *<br /> <br /> tịch Hồ Chí Minh đã dạy: “Về cách học phải<br /> lấy tự học làm cốt”21.<br /> Để đáp ứng nguồn nhân lực phục vụ sự<br /> nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đòi hỏi<br /> chúng ta phải đầu tư cho giáo dục, xem “giáo<br /> dục là quốc sách hàng đầu”. Ngành giáo dục<br /> phải không ngừng nâng cao chất lượng để<br /> thực hiện mục tiêu chiến lược nâng cao dân<br /> trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài cho<br /> đất nước. Chất lượng giáo dục phụ thuộc vào<br /> quá trình dạy học – hoạt động dạy của thầy<br /> <br /> ThS. GV. Trường Đại học Kinh tế - Kỹ thuật Bình Dương<br /> Hồ Chí Minh toàn tập - tập 5, tr.273, NXB CTQG H.2000<br /> <br /> 21<br /> <br /> 79<br /> <br /> Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> và hoạt động học của trò. Trong quá trình đó,<br /> dưới sự lãnh đạo của tổ chức, điều khiển của<br /> thầy và trò, thầy và trò tự giác, chủ động tích<br /> cực tự tổ chức quá trình nhận thức nhằm thực<br /> hiện các nhiệm vụ học tập. Trong thư gửi Hội<br /> thảo khoa học nghiên cứu và tự học, nguyên<br /> Tổng Bí thư Trung ương Đảng Đỗ Mười có<br /> viết: “Chất lượng và hiệu quả giáo dục được<br /> nâng lên khi tạo ra được năng lực sáng tạo của<br /> người học, khi biến quá trình giáo dục thành<br /> quá trình tự giáo dục. Qui mô giáo dục được<br /> mở rộng khi có phong trào toàn dân tự học”.<br /> Tự học là con đường tốt nhất giúp cho<br /> người học, mỗi sinh viên hiểu biết sâu sắc và<br /> làm phong phú thêm kiến thức của mình, giúp<br /> họ sáng tạo ra những giá trị để góp phần xây<br /> dựng cuộc sống.<br /> Nghị quyết Hội nghị lần thứ hai, Ban chấp<br /> hành Trung ương Đảng khóa VIII đã khẳng<br /> định: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo<br /> dục đào tạo, bảo đảm điều kiện và thời gian<br /> tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là<br /> sinh viên đại học phát triển mạnh mẽ phong<br /> trào tự học, tự đào tạo thường xuyên và rộng<br /> khắp trong toàn dân, nhất là thanh niên”.<br /> Luật giáo dục (2005) nêu rõ: Phương pháp<br /> giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác,<br /> chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi<br /> dưỡng cho người học năng lực tự học, khả<br /> năng thực hành, lòng say mê học tập và y chí<br /> vươn lên.<br /> Trên tinh thần ấy, rõ ràng Đảng ta đã coi<br /> tự học, tự đào tạo là vấn đề mấu chốt có vị<br /> trí cực kì quan trọng trong chiến lược giáo<br /> dục - đào tạo của đất nước. Trong khuôn khổ<br /> bài viết này chúng tôi muốn tập trung đề cập<br /> những vấn đề liên quan đến khái niệm tự học,<br /> nội dung hoạt động tự học, các hình thức dạy<br /> tự học, đặc biệt là quan tâm đến các biện pháp<br /> rèn luyện kĩ năng tự học cho sinh viên. Để từ<br /> <br /> đó thúc đẩy quá trình rèn luyện kĩ năng tự học<br /> cho sinh viên, góp phần vào công cuộc đổi<br /> mới phương pháp dạy học, không ngừng nâng<br /> cao chất lượng đào tạo của nhà trường.<br /> 2. Khái niệm tự học<br /> Trong tập bài giảng chuyên đề Dạy tự<br /> học cho SV trong các nhà trường Trung học<br /> chuyên nghiệp và Cao đẳng, Đại học GS –<br /> TSKH Thái Duy Tuyên viết: “Tự học là hoạt<br /> động độc lập chiếm lĩnh kiến thức, kỹ năng, kỹ<br /> xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng<br /> các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân<br /> tích, tổng hợp…)cùng các phẩm chất động cơ,<br /> tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực<br /> hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch<br /> sử, xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu<br /> của chính bản thân người học”.<br /> Tác giả Nguyễn Kỳ ở Tạp chí Nghiên cứu<br /> giáo dục số 7/ 1998 cũng bàn về khái niệm tự<br /> học: “Tự học là người học tích cực chủ động,<br /> tự mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành<br /> động của mình, tự thể hiện mình. Tự học là tự<br /> đặt mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên<br /> cứu, xử lý các tình huống, giải quyết các vấn<br /> đề, thử nghiệm các giải pháp…Tự học thuộc<br /> quá trình cá nhân hóa việc học”.<br /> Từ các quan niệm trên đây có thể nhận<br /> thấy rằng: Tự học là quá trình tự thân chiếm<br /> lĩnh những tri thức, tự trau dồi kỹ năng, tự bồi<br /> dưỡng tâm hồn của mình ở mọi lúc, mọi nơi.<br /> 3. Vai trò của tự học<br /> 3.1 Tự học là mục tiêu cơ bản của quá<br /> trình dạy học<br /> Từ lâu các nhà sư phạm đã nhận thức rõ<br /> ý nghĩa của phương pháp dạy tự học. Trong<br /> quá trình hoạt động dạy học giảng viên không<br /> chỉ dừng lại ở việc truyền thụ những tri thức<br /> có sẵn, chỉ cần yêu cầu sinh viên ghi nhớ mà<br /> quan trọng hơn là phải định hướng, tổ chức<br /> cho sinh viên tự mình khám phá ra những qui<br /> 80<br /> <br /> Bàn về quá trình . . .<br /> <br /> luật, thuộc tính mới của các vấn đề khoa học,<br /> giúp sinh viên không chỉ nắm bắt được tri thức<br /> mà còn biết cách tìm đến những tri thức ấy.<br /> 3.2. Bồi dưỡng năng lực tự học là<br /> phương pháp tốt nhất để tạo ra động lực<br /> mạnh mẽ cho quá trình học tập<br /> Một trong những phẩm chất quan trọng<br /> của mỗi cá nhân là tính tích cực, sự chủ động<br /> sáng tạo trong mọi hoàn cảnh.Và, một trong<br /> những nhiệm vụ quan trọng của giáo dục<br /> là hình thành phẩm chất đó cho người học.<br /> Bởi từ đó nền giáo dục mới mong đào tạo ra<br /> những lớp người năng động, sáng tạo, thích<br /> ứng với mọi thị trường lao động, góp phần<br /> phát triển cộng đồng. Có thể xem tính tích cực<br /> (hình thành từ năng lực tự học) như một điều<br /> kiện, kết quả của sự phát triển nhân cách thế<br /> hệ trẻ trong xã hội hiện đại. Trong đó hoạt<br /> động tự học là những biểu hiện sự gắng sức<br /> cao về nhiều mặt của từng cá nhân người học<br /> trong quá trình nhận thức thông qua sự hưng<br /> phấn tích cực. Mà hưng phấn chính là tiền đề<br /> cho mọi hứng thú trong học tập. Có hứng thú<br /> người học mới có được sự tự giác say mê tìm<br /> tòi nghiên cứu khám phá. Hứng thú là động<br /> lực dẫn tới tự giác. Tính tích cực của con<br /> người chỉ được hình thành trên cơ sở sự phối<br /> hợp ngẫu nhiên giữa hứng thú với tự giác. Nó<br /> bảo đảm cho sự định hình tính độc lập trong<br /> học tập.<br /> 3.3. Tự học giúp cho mọi người có thể<br /> chủ động học tập suốt đời<br /> Học tập để khẳng định năng lực phẩm<br /> chất và để cống hiến. Tự học giúp con người<br /> thích ứng với mọi biến cố của sự phát triển<br /> kinh tế - xã hội. Bằng con đường tự học mỗi<br /> cá nhân sẽ không cảm thấy bị lạc hậu so với<br /> thời cuộc, thích ứng và bắt nhịp nhanh với<br /> những tình huống mới lạ mà cuộc sống hiện<br /> đại mang đến, kể cả những thách thức to lớn<br /> <br /> từ môi trường nghề nghiệp. Nếu rèn luyện<br /> cho người học có được phương pháp, kĩ năng<br /> tự học, biết linh hoạt vận dụng những điều<br /> đã học vào thực tiễn thì sẽ tạo cho họ lòng<br /> ham học, nhờ đó kết quả học tập sẽ ngày càng<br /> được nâng cao.<br /> Với những lý do nêu trên có thể nhận thấy,<br /> nếu xây dựng được phương pháp tự học, đặc<br /> biệt là sự tự giác, ý chí tích cực chủ động sáng<br /> tạo sẽ khơi dậy năng lực tiềm tàng, tạo ra động<br /> lực nội sinh to lớn cho người học.<br /> 4. Nội dung của quá trình tự học<br /> 4.1. Xây dựng động cơ học tập<br /> Khơi gợi hứng thú học tập để trên cơ sở<br /> đó ý thức tốt về nhu cầu học tập. Người học<br /> tự xây dựng cho mình động cơ học tập đúng<br /> đắn là việc cần làm đầu tiên. Bởi vì, thành<br /> công không bao giờ là kết quả của một quá<br /> trình ngẫu hứng tùy tiện thiếu tính toán, kể cả<br /> trong học tập lẫn nghiên cứu. Nhu cầu xã hội<br /> và thị trường lao động hiện tại đặt ra cho mỗi<br /> người những tố chất cần thiết chứ không phải<br /> là những điểm số đẹp, những chứng chỉ như<br /> vật trang sức vào đời mà không có thực lực vì<br /> động cơ học tập lệch lạc. Có động cơ học tập<br /> tốt khiến cho người ta luôn tự giác say mê,<br /> học tập với những mục tiêu cụ thể rõ ràng với<br /> một niềm vui sáng tạo bất tận.<br /> Trong rất nhiều động cơ học tập của SV,<br /> có thể khuôn tách thành hai nhóm cơ bản:<br /> - Các động cơ hứng thú nhận thức.<br /> - Các động cơ trách nhiệm trong học tập.<br /> Thông thường các động cơ hứng thú nhận<br /> thức hình thành và đến được với người học<br /> một cách tự nhiên khi bài học có nội dung mới<br /> lạ, thú vị, bất ngờ và chứa nhiều những yếu tố<br /> nghịch lý, gợi sự tò mò. Động cơ này sẽ xuất<br /> hiện thường xuyên khi giảng viên biết tăng<br /> cường tổ chức các trò chơi nhận thức, các<br /> cuộc thảo luận hay các biện pháp kích thích<br /> 81<br /> <br /> Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> tính tự giác tích cực từ người học.<br /> Động cơ nhiệm vụ và trách nhiệm thì bắt<br /> buộc người học phải liên hệ với ý thức về ý<br /> nghĩa xã hội của sự học. Giống như nghĩa<br /> vụ đối với Tổ quốc, trách nhiệm đối với gia<br /> đình, thầy cô, uy tín danh dự trước bạn bè…<br /> Từ đó các em mới có ý thức kỉ luật trong học<br /> tập, nghiêm túc tự giác thực hiện mọi nhiệm<br /> vụ học tập, những yêu cầu từ giảng viên, phụ<br /> huynh, tôn trọng mọi chế định của xã hội và<br /> sự điều chỉnh của dư luận.<br /> Cả hai động cơ trên không phải là một<br /> quá trình hình thành tự phát, cũng chẳng được<br /> đem lại từ bên ngoài mà nó hình thành và phát<br /> triển một cách tự giác thầm lặng từ bên trong.<br /> Do vậy người giảng viên phải tùy đặc điểm<br /> môn học, tùy đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi<br /> của đối tượng để tìm ra những biện pháp thích<br /> hợp nhằm khơi dây hứng thú học tập và năng<br /> lực tiềm tàng nơi sinh viên. Và, điều quan<br /> trọng hơn là tạo mọi điều kiện để các em tự<br /> kích thích động cơ học tập của mình.<br /> Đối với phần đông những người trẻ, việc<br /> tạm gác những thú vui, những trò giải trí hấp<br /> dẫn nhất thời để toàn tâm toàn sức cho việc<br /> học là hai điều có ranh giới vô cùng mỏng<br /> manh. Nó đòi hỏi sự quyết tâm cao và một ý<br /> chí mạnh mẽ cùng nghị lực đủ để chiến thắng<br /> chính bản thân mình. Đối với người trưởng<br /> thành, khi mục đích cuộc đời đã rõ, ý thức<br /> trách nhiệm đối với công việc đã được xác<br /> định và sự học đã trở thành niềm vui thì việc<br /> xác định động cơ thái độ học tập nói chung<br /> không khó khăn như thế hệ trẻ. Tuy nhiên<br /> không phải là hoàn toàn không có. Vì suy cho<br /> cùng ai cũng có những nhu cầu riêng và từ<br /> đó có những hứng thú khác nhau. Vấn đề là<br /> phải biết kết hợp biện chứng giữa nội sinh và<br /> ngoại sinh, tức là hứng thú nhận thức, hứng<br /> thú trách nhiệm được đánh thức, khơi dậy trên<br /> <br /> cơ sở những điều kiện tốt từ bên ngoài. Trong<br /> đó người thầy đóng vai trò chủ đạo.<br /> 4.1.1 Xây dựng kế hoạch học tập<br /> Đối với bất kỳ ai muốn việc học thật sự có<br /> hiệu quả thì mục đích, nhiệm vụ và kế hoạch<br /> học tập phải được xây dựng cụ thể, rõ ràng.<br /> Trong đó kế hoạch phải được xác định với tính<br /> hướng đích cao. Tức là kế hoạch ngắn hạn,<br /> dài hơi thậm chí từng môn, từng phần phải<br /> được tạo lập thật rõ ràng, nhất quán cho từng<br /> thời điểm từng giai đoạn cụ thể sao cho phù<br /> hợp với điều kiện hoàn cảnh của mình. Vấn<br /> đề kế tiếp là phải chọn đúng trọng tâm, cái<br /> gì là cốt lõi là quan trọng để ưu tiên tác động<br /> trực tiếp và dành thời gian công sức cho nó.<br /> Nếu việc học dàn trải thiếu tập trung thì chắc<br /> chắn hiệu quả sẽ không cao. Sau khi đã xác<br /> định được trọng tâm, phải sắp xếp các phần<br /> việc một cách hợp lý logic về cả nội dung lẫn<br /> thời gian, đặc biệt cần tập trung hoàn thành<br /> dứt điểm từng phần, từng hạng mục theo thứ<br /> tự được thể hiện chi tiết trong kế hoạch. Điều<br /> đó sẽ giúp quá trình tiến hành việc học được<br /> trôi chảy thuận lợi.<br /> 4.1.2 Tự mình nắm vững nội dung tri thức<br /> Đây là giai đoạn quyết định và chiếm<br /> nhiều thời gian công sức nhất. Khối lượng<br /> kiến thức và các kỹ năng được hình thành<br /> nhanh hay chậm, nắm bắt vấn đề nông hay<br /> sâu, rộng hay hẹp, có bề vững không… tùy<br /> thuộc vào nội lực của chính bản thân người<br /> học trong bước mang tính đột phá này. Nó bao<br /> gồm các hoạt động:<br /> - Tiếp cận thông tin: Lựa chọn và chủ động<br /> tiếp nhận thông tin từ nhiều nguồn khác nhau<br /> và từ những hoạt động đã được xác định như<br /> đọc sách, nghe giảng, xem truyền hình, tra cứu<br /> từ Internet, seminar, hội thảo, làm thí nghiệm,<br /> quan sát, điều tra… Trong hoạt động này rất<br /> cần có sự tỉnh táo để chọn lọc thông tin một<br /> 82<br /> <br /> Bàn về quá trình . . .<br /> <br /> cách thông minh và linh hoạt. Xã hội hiện đại<br /> đang khiến phần lớn sinh viên rời xa sách và<br /> chỉ quan tâm đến các phương tiện nghe nhìn<br /> khác. Đơn giản vì nó thỏa mãn trí tò mò, giúp<br /> cho tai nghe, mắt thấy tức thời. Đó là chưa kể<br /> đến sự nhiễu loạn thông tin mà nếu không vững<br /> vàng thì giới trẻ sẽ rất dễ sa vào những cạm bẫy<br /> thiếu lành mạnh, ảnh hưởng trực tiếp đến sự<br /> phát triển nhân cách, tâm hồn. Trong lúc từ cổ<br /> chí kim, muốn làm chủ tri thức nhân loại thì<br /> con đường tốt nhất của mọi người là đọc sách.<br /> Đọc sách là phương pháp tự học rẻ tiền và hiệu<br /> quả nhất. Khi làm việc với sách ta phải sử dụng<br /> năng lực tổng hợp toàn diện và có sự xuất hiện<br /> của hoạt động của trí não, một hoạt động tối ưu<br /> trong quá trình tự học. Do vậy, rèn luyện thói<br /> quen đọc sách là một công việc không thể tách<br /> rời trong yêu cầu tự học. Ngoài việc tiếp nhận<br /> tri thức còn phải biết đối thoại, gợi mở, thắc<br /> mắc hay đề xuất những vấn đề cần lưu ý sau<br /> khi đọc sách, hoặc chí ít là học cách viết, lối<br /> diễn đạt từ những cuốn sách hay. Đó là cách<br /> đọc sáng tạo. Khác với sự giải trí đơn giản hay<br /> cảm nhận thông thường.<br /> - Xử lý thông tin: Việc xử lý thông tin<br /> trong quá trình tự học không bao giờ diễn ra<br /> trong vô thức mà cần có sự gia công, xử lí<br /> mới có thể sử dụng được. Quá trình này có thể<br /> được tiến hành thông qua việc phân tích, đánh<br /> giá, tóm lược, tổng hợp, so sánh…<br /> - Vận dụng tri thức, thông tin: Trong việc<br /> vận dụng thông tin tri thức khoa học để giải<br /> quyết các vấn đề liên quan như thực hành bài<br /> tập, thảo luận, xử lý các tình huống, viết bài<br /> thu hoạch, báo cáo khoa học, tổng thuật… sinh<br /> viên thường gặp rất nhiều khó khăn. Có lúc tìm<br /> được một khối lượng lớn tư liệu nhưng việc tập<br /> hợp phân loại nội dung để kiến giải một vấn<br /> đề lại không thực hiện được. Trong trường hợp<br /> này cần khoanh vùng vấn đề trong một giới<br /> <br /> hạn đừng quá rộng. Chỉ cần tập trung đào sâu<br /> một vấn đề nào đó nhằm phát hiện ra cái mới<br /> có giá trị thực tiễn là đáp ứng yêu cầu. Trong<br /> khâu này việc lựa chọn và thay đổi hình thức<br /> tư duy để tìm ra cách thức tối ưu nhất cho đối<br /> tượng nghiên cứu cũng rất cần thiết.<br /> - Trao đổi, phổ biến thông tin: Việc trao<br /> đổi kinh nghiệm, chia sẻ thông tin tri thức hay<br /> diễn ngôn theo yêu cầu thông qua các hình<br /> thức: hội thảo, báo cáo khoa học, thảo luận,<br /> thuyết trình, tranh luận… là công việc cuối<br /> cùng của quá trình tiếp nhận tri thức. Hoạt<br /> động này giúp người học có thể hình thành và<br /> phát triển kỹ năng trình bày (bằng lời nói hay<br /> văn bản) cho người học. Giúp người học chủ<br /> động, tự tin trong giao tiếp ứng xử, phát triển<br /> năng lực hợp tác và làm việc nhóm tốt.<br /> 4.2. Tự kiểm tra đánh giá kết quả học tập<br /> Việc nhìn nhận kết quả học tập được thực<br /> hiện bằng nhiều hình thức: Dùng các thang<br /> đo mức độ đáp ứng yêu cầu của GV, bản thân<br /> tự đánh giá, sự đánh giá nhận xét của tập thể<br /> thông qua thảo luận, tự đối chiếu so sánh với<br /> mục tiêu đặt ra ban đầu… Tất cả đều mang<br /> một ý nghĩa tích cực, cần được quan tâm<br /> thường xuyên. Thông qua nó người học tự đối<br /> thoại để thẩm định mình, hiểu được cái gì làm<br /> được, điều gì chưa thỏa mãn nhu cầu học tập<br /> nghiên cứu để từ đó có hướng khắc phục hay<br /> phát huy.<br /> Vấn đề tự học rõ ràng không hề đơn giản.<br /> Muốn hoạt động học tập có hiệu quả nhất thiết<br /> sinh viên phải chủ động tự giác học tập bất<br /> cứ lúc nào có thể bằng chính nội lực của bản<br /> thân. Vì nội lực mới chính là nhân tố quyết<br /> định cho sự phát triển. Ngoài ra, rất cần tới<br /> vai trò của người thầy với tư cách là ngoại lực<br /> trong việc trang bị cho sinh viên một hệ thống<br /> tri thức, kỹ năng, thái độ cùng với phương<br /> pháp tự học cụ thể, khoa học. Nhờ đó hoạt<br /> 83<br /> <br />