Đề cương bài giảng Cơ sở cảnh quan học

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC<br /> KHOA KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG & TRÁI ĐẤT<br /> ---------------&&--------------<br /> <br /> ĐỀ CƢƠNG BÀI GẢNG<br /> HỌC PHẦN: CƠ SỞ CẢNH QUAN HỌC<br /> Số tín chỉ: 02 (30 tiết)<br /> <br /> Đối tượng: Cử nhân khoa học Địa lý, Khoa học Môi trường<br /> <br /> Biên soạn: Th.S Phạm Thị Hồng Nhung<br /> <br /> Thái Nguyên, năm 2011<br /> 0<br /> <br /> 1. Tên môn học: Cơ sở cảnh quan học.<br /> 2. Tên môn học bằng tiếng Anh: The basic of Landscape.<br /> 3. Số đơn vị học trình của môn học: 2<br /> 4. Phân bổ thời gian: 25 tiết lý thuyết<br /> 10 tiết bài tập, thảo luận<br /> 5. Điều kiện tiên quyết:<br /> Sinh viên đã học qua các môn cơ bản nhƣ các khoa học trái đất, tài<br /> nguyên thiên nhiên.<br /> 6. Mục tiêu học phần:<br /> - Cung cấp các kiến thức về khoa học cảnh quan và thành lập bản đồ cảnh<br /> <br /> quan.<br /> - Giúp sinh viên có khả năng phân tích tổng hợp, tham gia các hoạt động<br /> nghiên cứu điều tra đánh giá tổng hợp điều kiện tự nhiên, quy hoạch sử dụng<br /> hợp lý tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trƣờng.<br /> 7. Tài liệu học tập<br /> 7.1. Giáo trình, bài giảng chính<br /> 1. A.G. Ixtrenko, 1969, Cảnh quan học và phân vùng địa lý tự nhiên, Ngƣời<br /> dịch Vũ Tự Lập, Nxb. Khoa học Kỹ thuật, Hà Nội.<br /> 2. Phạm Thị Hồng Nhung, 2010, Đề cương bài giảng Cơ sở cảnh quan, Khoa<br /> Khoc học Môi trƣờng và Trái Đất, Trƣờng Đại học Khoa học, Đại học Thái<br /> Nguyên.<br /> 7.2. Tài liệu tham khảo<br /> 3. A.G. Ixtrenko, 1985, Cảnh quan học ứng dụng, Ngƣời dịch Đào Trọng<br /> Năng, Nxb Khoa học Kỹ thuật, Hà Nội.<br /> 4. X.V. Kalexnik,1978, Những quy luật địa lý chung của Trái Đất, Ngƣời dịch<br /> Đào Trọng Năng, Nxb Khoa học kỹ thuật, Hà Nội.<br /> <br /> 1<br /> <br /> 5. Nguyễn Thành Long và nnk, 1984, Thành lập bản đồ cảnh quan các tỷ lệ,<br /> Viện khoa học Việt Nam.<br /> 6. Phạm Hoàng Hải, 1997, Cơ sở cảnh quan học của việc sử dụng hơp lý tài<br /> nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường lãnh thổ Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nôi<br /> 7. Lê Bá Thảo, 1988, Cơ sở địa lý tự lý tự nhiên- Tập III, Nxb Giáo dục, Hà<br /> Nội.<br /> 8. Phạm Thế Thôn, 2007, Địa lý sinh thái môi trường, Nxb Khoa học kỹ thuật,<br /> Hà Nội.<br /> 9. Nguyễn An Thịnh, 2010, Đề cương bài giảng Cơ sở sinh thái cảnh quan,<br /> Khoa Địa lý, Trƣờng Đại học Khoa học Tự nhiên- Đại học Quốc gia, Hà Nội<br /> 8. Nguyễn Văn Vinh và nnk, 1999, Phân vùng cảnh quan Việt Nam (Phần đất<br /> liền và thềm lục địa), Phòng Sinh thái cảnh quan- Viện Địa lý- Trung tâm Khoa học<br /> Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia, Hà Nội.<br /> 8. Cách tính điểm<br /> - Điểm giữa kỳ: 15%.<br /> - Điểm thảo luận, bài tập, chuyên cần: 15%:<br /> + Bài tập: 5%.<br /> + Chuyên cần (đi học đầy đủ, phát biểu xây dựng bài): 5%.<br /> + Điểm thảo luận: 5%.<br /> - Điểm thi kết thúc học phần: 70%.<br /> <br /> 2<br /> <br /> CHƯƠNG 1: NHẬP MÔN KHOA HỌC CẢNH QUAN<br /> 1.1. Đối tƣợng của cảnh quan học<br /> Cảnh quan học là một bộ môn khoa học phát triển nhanh chóng, hiện trở<br /> thành một ngành quan trọng nhất của địa lý hiện đại. Những kết quả nghiên cứu<br /> của nó đƣợc ứng dụng để giải quyết hàng loạt các vấn đề cấp bách hiện nay,<br /> đặc biệt nhằm qui hoạch khai thác, sử dụng hợp lý tài nguyên và bảo vệ môi<br /> trƣờng. Nó là khoa học nghiên cứu mối tác động tƣơng hỗ giữa các các hợp<br /> phần cấu trúc, các quy luật phân hoá để ứng dụng trong quá trình phát triển<br /> kinh tế và xã hội.<br /> Trong đó, cảnh quan là một quyển đặc thù của Trái Đất. Các hợp phần cấu<br /> trúc tham gia vào quá trình hình thành cảnh quan là địa hình, nham thạch, khí hậu,<br /> nƣớc, đất và sinh vật. Trong đó, diễn ra quá trình trao đổi vật chất và năng lƣợng<br /> với sự phân hoá phức tạp trong không gian và theo cả trục thời gian.<br /> 1.1.1. Đối tượng nghiên cứu của địa lý tự nhiên<br /> Địa lý tự nhiên là một trong hai nhánh quan trọng của khoa học địa lý.<br /> Đối tƣợng nghiên cứu là lớp vỏ địa lý Trái Đất, thành phần, cấu trúc, các quy<br /> luật phát triển và sự phân dị lãnh thổ.<br /> Lớp vỏ địa lý là một hệ thống vật chất toàn vẹn. Tính toàn vẹn của lớp<br /> vỏ địa lý đƣợc quyết định bởi sự trao đổi vật chất và năng lƣợng liên tục xảy ra<br /> giữa các bộ phận riêng biệt cấu tạo bởi các quyển. Chính mối quan hệ này làm<br /> cho lớp vỏ địa lý là một hệ thống. Hệ thống này bao gồm nhiều thành phần, hay<br /> chính là do một số quyển của Trái Đất hợp lại, tức là gồm các lớp vỏ bộ phận.<br /> Trên cùng là khí quyển (lớp khí quyển sát mặt đất đến độ cao 6- 8 km của tầng<br /> đối lƣu, nhiều nhất đến giới hạn tầng ôzon), thủy quyển (lớp nƣớc trên bề mặt<br /> đến độ sâu tối đa khoảng 11km), sinh quyển, thổ nhƣỡng quyển, thạch quyển<br /> (tầng đá trầm tích khoảng 4- 5 km và các thể xâm nhập macma).<br /> Nhƣ vậy, địa lý tự nhiên chỉ nghiên cứu phần bề mặt Trái Đất trong<br /> phạm vi từ tầng trên của thạch quyển đến phần dƣới của khí quyển. Phạm vi đó<br /> <br /> 3<br /> <br /> đƣợc gọi là lớp vỏ địa lý- bộ phận phức tạp nhất của Trái Đất có sự tác động<br /> của con ngƣời.<br /> Các quyển cấu tạo nên lớp vỏ địa lý là đối tƣợng nghiên cứu của các<br /> khoa học chuyên ngành của địa lý tự nhiên ví dụ nhƣ Địa mạo học, Khí hậu<br /> học, Thủy văn học, Thổ nhƣỡng học, Sinh vật học.<br /> 1.1.2. Đối tượng nghiên cứu của địa lý tự nhiên tổng hợp<br /> Các hợp phần của lớp vỏ địa lý hay các hợp phần của lớp vỏ cảnh quan<br /> dƣới góc độ của cảnh quan học thay đổi trong không gian từ nơi này đến nơi<br /> khác trong mối quan hệ phụ thuộc, tƣơng tác lẫn nhau. Chính sự phụ thuộc và<br /> tác động qua lại này đã tạo nên các tổng hợp thể vật chất phức tạp.<br /> Nghiên cứu tổng hợp các quyển đó trong mối quan hệ tác động qua lại<br /> với nhau trong lớp vỏ địa lý trên những lãnh thổ khác nhau là nhiệm vụ của địa<br /> lý tự nhiên tổng hợp. Nghiên cứu địa lý tự nhiên tổng hợp là nghiên cứu các thể<br /> tổng hợp lãnh thổ địa lý hay thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên, hay tổng hợp thể tự<br /> nhiên khác nhau trên các phần lãnh thổ khác nhau (các địa tổng thể).<br /> Theo Ixatsenko, 1991: "Tổng hợp thể tự nhiên không phải là một tập hợp<br /> đơn giản, mà là một phức hợp các yếu tố tạo nên một thực thể vật chất phức<br /> tạp có tính toàn vẹn và thống nhất. Nó được coi là một hệ thống không gian và<br /> thời gian của các hợp phần địa lý có quan hệ phụ thuộc lẫn nhau trong sự phân<br /> bố và phát triển như một thể thống nhất ".<br /> Tổng hợp thể tự nhiên tồn tại ở 2 dạng: tổng hợp thể tự nhiên đầy đủ và<br /> tổng hợp thể tự nhiên không đầy đủ. Dạng thứ nhất bao gồm các hợp phần đang<br /> tồn tại ở nơi xác định với đầy đủ tất cả các thành phần tự nhiên. Dạng thứ hai<br /> chỉ bao gồm các thành phần riêng biệt, hoặc các bộ phận của thành phần có<br /> quan hệ chặt chẽ với nhau hơn cả nhƣ địa mạo- thổ nhƣỡng, thực vật- thổ<br /> nhƣỡng, đơn vị đất đai, đơn vị sinh thái cảnh.<br /> Thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên đƣợc xem nhƣ là một hệ thống đặc biệt,<br /> có mức độ tổ chức cao với cấu trúc phức tạp và mối quan hệ phụ thuộc lẫn<br /> nhau giữa các hợp phần và tuân thủ theo những qui luật chung. Hệ thống này<br /> gọi là địa hệ. Địa hệ có đặc điểm sau:<br /> 4<br /> <br />