Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Tổ chức dạy học phân hóa chủ đề Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858), Chương trình 2018 ở trường Trung học phổ thông chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:103

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến "Tổ chức dạy học phân hóa chủ đề Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858), Chương trình 2018 ở trường Trung học phổ thông chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An)" nhằm tìm hiểu phương pháp tổ chức DHPH và khả năng của nó để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh trong dạy học chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10 (Chương trình GDPT môn Lịch sử 2018).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Tổ chức dạy học phân hóa chủ đề Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858), Chương trình 2018 ở trường Trung học phổ thông chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An)

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÂN HÓA CHỦ ĐỀ “MỘT SỐ NỀN VĂN MINH TRÊN ĐẤT NƯỚC VIỆT NAM (TRƯỚC NĂM 1858)” CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN PHAN BỘI CHÂU (NGHỆ AN) Lĩnh vực: LỊCH SỬ
Năm học: 2022-2023 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƯỜNG THPT CHUYÊN PHAN BỘI CHÂU SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÂN HÓA CHỦ ĐỀ “MỘT SỐ NỀN VĂN MINH TRÊN ĐẤT NƯỚC VIỆT NAM (TRƯỚC NĂM 1858)” CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC PHỔ THÔNG 2018 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN PHAN BỘI CHÂU (NGHỆ AN) Tên tác giả : NGUYỄN THỊ THƠM Năm học : 2022-2023 Tổ : SỬ - ĐỊA - GDCD Số điện thoại : 0988.796.683
MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ ....................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài. ................................................................................................ 1 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu. ......................................................................... 2 2.1. Mục tiêu: ......................................................................................................... 2 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu....................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu. ................................................................................... 3 5. Tính mới của đề tài. ............................................................................................ 3 PHẦN II. NỘI DUNG .......................................................................................... 4 CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN, CƠ SỞ THỰC TIỄN....................................... 4 1. Cơ sở lí luận. ...................................................................................................... 4 1.1. Quan niệm về dạy học phân hóa. ..................................................................... 4 1.2. Đặc điểm của dạy học phân hóa trong dạy học lịch sử..................................... 5 1.3. Vai trò, ý nghĩa của DHPH trong DHLS ở trường THPT ................................ 6 2. Cơ sở thực tiễn. .................................................................................................. 7 2.1. Đặc điểm học sinh lớp 10 trường THPT chuyên Phan Bội Châu. .................... 7 2.2. Thực tiễn dạy học phân hóa trong dạy học lịch sử ở trường THPT chuyên Phan Bội Châu. ............................................................................................................... 9 CHƯƠNG II. MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY HỌC PHÂN HÓA CHỦ ĐỀ: “MỘT SỐ NỀN VĂN MINH TRÊN ĐẤT NƯỚC VIỆT NAM (TRƯỚC NĂM 1858) – LỊCH SỬ LỚP 10 (CHƯƠNG TRÌNH GDPT 2018). ......................... 11 1. Vị trí, mục tiêu và nội dung cơ bản của chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10 (Chương trình 2018) ....................... 11 1.1. Vị trí .............................................................................................................. 11 1.2. Mục tiêu ........................................................................................................ 12 1.3. Nội dung cơ bản ............................................................................................ 13 2. Những nguyên tắc và yêu cầu chung trong tổ chức dạy học phân hóa để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh ....................................... 16 2.1. Đảm bảo mục tiêu giáo dục ........................................................................... 16
2.2. Đảm bảo tính vừa sức, khả thi ....................................................................... 17 2.3. Đảm bảo phát huy năng lực của người học .................................................... 18 2.4. Đảm bảo vai trò chủ đạo của người dạy và vai trò chủ động của người học... 19 2.5. Đảm bảo sự kết hợp chặt chẽ giữa dạy học và đánh giá ................................. 19 2.6. Đề xuất quy trình tổ chức DHPH trong DHLS .............................................. 20 3. Đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học phân hóa để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh trong dạy học chủ đề: “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” – Lịch sử lớp 10 (Chương trình GDPT 2018) .................................................................................................................... 21 3.1. DHPH theo thang đo mức độ nhận thức ........................................................ 21 3.1.1. Đặt câu hỏi phân hóa .................................................................................. 22 3.1.2. Thiết kế nhiệm vụ phân hóa theo thang Bloom ........................................... 23 3.1.3. Thiết kế nhiệm vụ theo bảng lựa chọn ........................................................ 24 3.2. DHPH theo định hướng nghề nghiệp ............................................................. 27 CHƯƠNG III. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM VÀ ĐIỀU TRA KHẢO SÁT.... 35 3.1. Thực nghiệm sư phạm về tổ chức dạy học phân hóa trong dạy học chủ đề: “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” – Lịch sử lớp 10, Chương trình GDPT 2018 ở trường THPT chuyên Phan Bội Châu ................ 35 3.1.1.Mục đích thực nghiệm ................................................................................. 35 3.1.2. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................... 35 3.1.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 35 3.1.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................... 36 3.2. Khảo sát sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp về tổ chức dạy học phân hóa để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh trong dạy học chủ đề: “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” – Lịch sử lớp 10 (Chương trình GDPT 2018) .......................................................... 40 3.2.1. Mục đích khảo sát ..................................................................................... 40 3.2.2. Nội dung và phương pháp khảo sát ............................................................. 40 3.2.3. Đối tượng khảo sát ..................................................................................... 41 3.2.4. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đã đề xuất ............................................................................................................................. 42 PHẦN III. KẾT LUẬN ...................................................................................... 47
1. Những đóng góp của đề tài ............................................................................... 47 1.1. Tính mới của đề tài ........................................................................................ 47 1.2. Tính khoa học................................................................................................ 47 1.3. Tính khả thi khi ứng dụng thực tiễn ............................................................... 48 2. Kiến nghị, đề xuất. ........................................................................................... 48 1. Về phía nhà quản lí giáo dục. ........................................................................... 48 2. Về phía GV ...................................................................................................... 49 3. Về phía HS ....................................................................................................... 49 TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................. 50 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 1
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ DHLS Dạy học lịch sử GV Giáo viên HS Học sinh Nxb Nhà xuất bản DHPH Dạy học phân hóa SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài. Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra như vũ bão, thế giới chuyển mình từng ngày dẫn đến một tất yếu khách quan chính là sự chuyển đổi của nền giáo dục và đào tạo. Việt Nam đang trên hành trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, hòa nhịp cùng sự phát triển chung của nhân loại; chính vì thế giáo dục và đào tạo đóng một vai trò vô cùng quan trọng, một chiếc “chìa khóa” để mở ra cánh cửa hội nhập quốc tế. Tìm kiếm và phát hiện nhân tài, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, vừa lao động chuyên môn giỏi vừa có tư duy sáng tạo, năng động đáp ứng được nhu cầu của xã hội hiện đại đã trở thành nhiệm vụ trọng tâm của đất nước. Nghị quyết 29 năm 2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo cũng đã nêu rõ nhiệm vụ, giải pháp để nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo là “Đa dạng hóa nội dung, tài liệu học tập, đáp ứng yêu cầu của các bậc học, các chương trình giáo dục, đào tạo và nhu cầu học tập suốt đời của mọi người”. Chính vì thế, lực lượng lao động được đào tạo bởi nền giáo dục Việt Nam hiện đại sẽ hướng đến phát triển năng lực, phẩm chất của từng cá nhân, thấu hiểu những điểm mạnh của bản thân mình để đóng góp vào sự nghiệp dựng xây đất nước. Chiến lược giáo dục Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030, tầm nhìn đến năm 2045 cũng đã chỉ ra mục tiêu tổng quát của nền giáo dục chính là “Phát triển toàn diện con người Việt Nam, phát huy tối đa tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân, làm nền tảng cho mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, đất nước phồn vinh và hạnh phúc”. Môn Lịch sử đóng vai trò quan trọng trong nền giáo dục Việt Nam từ quá khứ đến hiện tại. Bởi đây chính là tấm gương phản chiếu toàn bộ quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc, ghi dấu những chuyển biến quan trọng trong tiến trình phát triển của nhân loại, từ đó góp phần giúp người học hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục tình yêu quê hương, đất nước, đúc kết những bài học kinh nghiệm quý báu cho các thế hệ hiện tại và tương lai. Thông qua các cuộc khảo sát đã cho thấy, HS ở tất cả các bậc học đều có niềm yêu thích đối với tri thức Lịch sử dân tộc và Lịch sử thế giới, tuy nhiên lại chưa có sự đầu tư đầy đủ cho việc học tập bộ môn Lịch sử so với một số môn học khác. Điều này xuất phát một phần từ thực tiễn dạy và học Lịch sử ở nhà trường phổ thông còn đặt nặng mục tiêu truyền thụ kiến thức, nguồn tài liệu học tập chưa đa dạng, phương pháp, hình thức tổ chức giảng dạy mang nặng tính truyền thống, đôi khi còn “bỏ quên” nhu cầu học tập và năng khiếu của HS. Đổi mới chất lượng dạy học môn Lịch sử luôn là một bài toán được cả xã hội và ngành giáo dục quan tâm. Và một cách thức để tìm ra đáp số của bài toán đó chính là khơi gợi niềm hứng thú, những thế mạnh tiềm năng của người học trong quá trình giảng dạy bộ môn, đáp ứng sự đa dạng năng lực nhận thức, đặc điểm trí tuệ của người học. Dạy học phân hóa (DHPH) là một quan điểm dạy học hiện đại mới xuất hiện và phổ biến trên thế giới vào cuối thế kỉ XX, đầu thế kỉ XXI. Thực tiễn hiệu quả 1
của DHPH đã cho thấy đây là một triết lí giáo dục cũng như một định hướng để phát triển năng lực người học. Tổ chức DHPH trong dạy học Lịch sử (DHLS) sẽ góp phần thay đổi phương pháp, hình thức tổ chức dạy học bộ, hướng đến phát huy tối đa đặc điểm nhận thức, phong cách học tập, định hướng nghề nghiệp… của người học, thúc đẩy quá trình giáo dục vì sự tiến bộ của người học. Nghiên cứu và thử nghiệm DHPH cần được đẩy mạnh trong quá trình đổi mới giáo dục để hình thành, phát triển năng lực, phẩm chất người học. Trường Phan Bội Châu, với sứ mệnh ươm mầm tinh hoa, đào tạo những công dân có trách nhiệm, hoài bão với đầy đủ phẩm chất và năng lực để sống hạnh phúc, thành công, góp phần tích cực xây dựng đất nước và hội nhập quốc tế. Do đó, giáo dục Lịch sử sẽ có vai trò quan trọng để hình thành bản sắc dân tộc trong mỗi học trường chuyên Phan Bội Châu. Để môn Lịch sử trở thành hành trang cho các tinh hoa của đất nước, DHPH sẽ giúp khơi gợi niềm yêu thích học tập ở các bạn HS, giúp HS thấu hiểu bản thân và tự tin khẳng định mình trong tương lai. Xuất phát từ những lí do trên, tác giả đã quyết định lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Tổ chức dạy học phân hóa chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)”, Chương trình 2018 ở trường Trung học phổ thông chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An) 2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu. 2.1. Mục tiêu: + Tìm hiểu phương pháp tổ chức DHPH và khả năng của nó để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh trong dạy học chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10 (Chương trình GDPT môn Lịch sử 2018). + Khẳng định vai trò, ý nghĩa của DHPH trong DHLS. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu + Hệ thống hóa một loạt các vấn đề cơ bản về cơ sở lí thuyết của dạy học phân hóa và năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của học sinh THPT. + Khảo sát thực tiễn dạy học phân hóa để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử của giáo viên & học sinh ở một số trường THPT. + Nghiên cứu Chương trình Lịch sử THPT 2018, đặc biệt là chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10. Đồng thời xác định nguyên tắc, yêu cầu chung của tổ chức DHPH trong DHLS. + Nghiên cứu và đề xuất một số quy trình đặc thù và biện pháp nhằm tổ chức DHPH để phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh trong dạy học chủ đề: “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” – Lớp 10 (Chương trình 2018). 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. Như tên đề tài, nội dung nghiên cứu là nguyên tắc, quy trình và cách thức tổ chức DHPH để trong dạy học chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10 (Chương trình GDPT môn Lịch sử 2018). Căn cứ vào tình hình thực tiễn, chúng tôi chỉ nghiên cứu vấn đề này trong dạy học lịch sử lớp 10 THPT, chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10 (Chương trình GDPT môn Lịch sử 2018). Các phân tích đánh giá chủ yếu dựa trên đối tượng HS lớp 10 trường Trung học phổ thông chuyên Phan Bội Châu đang theo học nội dung lịch sử lớp 10 . 4. Phương pháp nghiên cứu. Đề tài dựa trên quan điểm phương pháp luận sử học Mácxít, đảm bảo tính đúng đắn, khoa học, tính logic, tính hệ thống. Ngoài ra, đề tài còn nghiên cứu lí luận các bộ môn như Tâm lí học, Tâm lí lứa tuổi và Tâm lí sư phạm, Giáo dục học, Phương pháp DHLS… phục vụ cho những nội dung có liên quan của đề tài. Ngoài hai phương pháp chủ yếu là phương pháp lịch sử và phương pháp logic, đề tài còn sử dụng một số phương pháp khác, trong đó coi trọng hai phương pháp đặc trưng của chuyên ngành là điều tra, khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Cụ thể là: - Phương pháp sưu tầm, xử lí tài liệu: sưu tầm, xử lí các công trình của các nhà Giáo dục học, Tâm lí học có liên quan, sưu tầm các tài liệu về vấn đề tổ chức dạy học phân hóa để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho HS. - Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế: tiến hành khảo sát, điều tra tình hình việc tổ chức dạy học phân hóa để phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh. Việc điều tra, khảo sát được tiến hành thông qua phiếu điều tra, dự giờ, phỏng vấn… 5. Tính mới của đề tài. Đề tài “Tổ chức dạy học phân hóa chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)”, Chương trình 2018 trường Trung học phổ thông chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An) có ý nghĩa trong việc tìm hiểu thực tiễn tổ chức dạy học phân hóa ở trường THPT chuyên Phan Bội Châu và một số trường hiện tại; thấy được tầm quan trọng của việc tổ chức DHPH trong việc phát triển các biểu hiện của năng lực nhận thức và tư duy lịch sử ở học trò; hệ thống một số biện pháp tổ chức dạy học phân hóa theo chủ đề tại trường THPT chuyên Phan Bội Châu, Nghệ An: - Đề tài đã đề xuất được một số biện pháp nhằm phát huy năng lực của HS thông qua tổ chức dạy học phân hóa theo định hướng nghề nghiệp, theo mức độ nhận thức. 3
- Đồng thời, tác giả xây dựng các quy trình, biện pháp cụ thể trong tổ chức dạy học phân hóa chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)”- Lịch sử 10, Chương trình 2018. Chương trình bắt đầu được đưa vào giảng dạy từ năm học 2022-2023. Vì thế, sáng kiến góp phần làm phong phú lí thuyết dạy học bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông, cung cấp các cách tiếp cận và tổ chức DHPH một cách hiệu quả. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng giúp tác giả rút ra kết luận, đánh giá và áp dụng vào thực tiễn giảng dạy lịch sử trong thời gian giảng dạy ở trường phổ thông một cách hiệu quả nhất. Đây là một đề tài mới, có tính thực tiễn cao.. PHẦN II. NỘI DUNG CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN, CƠ SỞ THỰC TIỄN 1. Cơ sở lí luận. 1.1. Quan niệm về dạy học phân hóa. Theo Đại từ điển Tiếng Việt của tác giả Nguyễn Như Ý (Chủ biên) “Phân hóa là chia tách thành các bộ phận khác biệt nhau” [52; 1324]. Phân hóa còn được hiểu là sự phân chia, phân tích cái tổng thể thành những phần nhỏ riêng biệt theo những tiêu chí nhất định. DHPH bao gồm tất cả những hoạt động giúp học sinh (HS) tiến bộ, bất kể xuất phát điểm của người học ở đâu. Đó chính là sự hỗ trợ đối với nhóm HS yếu, trung bình và thúc đẩy những HS khá, giỏi trong nhà trường có thể chinh phục được mục tiêu của bản thân. Do vậy, có thể hiểu DHPH bao gồm tất cả các chiến lược, hoạt động và kĩ thuật mà người dạy sử dụng để cá nhân hóa hoạt động học tập của HS. DHPH là một thuật ngữ lần đầu tiên được đưa ra bởi nhà giáo dục người Pháp Louis Legrand vào khoảng thập niên 70 của thế kỉ XX khi ông tiến hành nghiên cứu quá trình đổi mới giáo dục ở bậc trung học. Các nhà giáo dục học đã đưa ra nhiều quan niệm về DHPH (Differentiated Instruction), từ đó xác định DHPH là cách tiếp cận dạy và học đáp ứng những đối tượng HS khác nhau trong cùng một tập thể lớp nhằm mục đích “tối đa hóa” năng lực của mỗi cá nhân bằng cách tạo ra cho người học quá trình dạy học phù hợp nhất . Nhà nghiên cứu Tomlinson còn khẳng định “DHPH là “sắp xếp” những gì diễn ra trên lớp để HS có nhiều cơ hội chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng và diễn đạt những gì các em học được. Nói cách khác, DHPH sẽ cung cấp cho người học những con đường khác nhau để chiếm lĩnh nội dung dạy học. Từ đó, HS đạt được hiệu quả học tập cao hơn”. [57; tr.48] Tác giả Tôn Thân đã đề xuất khái niệm: “DHPH là một quan điểm dạy học đòi hỏi phải tổ chức, tiến hành các hoạt động dạy học dựa trên những khác biệt của người học về năng lực, sở thích và nhu cầu, các điều kiện học tập, nhằm tạo ra những kết quả học tập tốt nhất và sự phát triển tốt nhất cho từng người học, đảm bảo sự công bằng trong môi trường giáo dục” [42; tr.14]. 4
Theo Chương trình Giáo dục phổ thông được Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành năm 2018, DHPH được giải thích là Dạy học phân hoá: là định hướng dạy học phù hợp với các đối tượng HS khác nhau, nhằm phát triển tối đa tiềm năng vốn có của mỗi HS dựa vào đặc điểm tâm - sinh lí, khả năng, nhu cầu, hứng thú và định hướng nghề nghiệp khác nhau của HS. [6; tr 36]. Trong quá trình tổ chức DHPH, giáo viên (GV) sẽ xác định mục tiêu, chuẩn bị kế hoạch bài dạy, xác định phương pháp, hình thức tổ chức và phương tiện dạy học… đáp ứng nhu cầu, sở thích học tập, loại hình trí thông minh, phong cách học tập nổi bật của HS. Trên cơ sở các nghiên cứu trên, chúng tôi đưa ra quan niệm về DHPH như sau: DHPH bao gồm tất cả các chiến lược, phương pháp, kĩ thuật, hình thức tổ chức dạy học được sử dụng để cá nhân hóa người học, đáp ứng nhu cầu và năng lực học tập của người học nhằm mục tiêu thúc đẩy sự tiến bộ, phát triển năng lực và phẩm chất của HS”. Xuất phát từ những quan niệm trên, DHPH có thể thực hiện ở 2 cấp độ: DHPH ở cấp vĩ mô (phân hóa ngoài), là sự tổ chức quá trình DH thông qua cách tổ chức các loại trường khác nhau cho các đối tượng HS khác nhau, xây dựng các chương trình GD khác nhau. DHPH ở cấp vi mô (phân hóa trong), là tổ chức quá trình DH với việc sử dụng những biện pháp phân hóa thích hợp trong tiết học của lớp học, cùng một chương trình và SGK có tính đến đặc điểm, hoàn cảnh, năng lực, nhu cầu …cá nhân HS. Hình thức phân hóa này luôn được là cần thiết, đó là nhiệm vụ của GV trực tiếp giảng dạy cũng như của tổ chuyên môn và hiệu trưởng nhà trường. Và trong đề tài khóa luận này, chúng tôi chỉ đề cập đến việc DHPH ở cấp độ vi mô, áp dụng vào một chương trong chương trình giảng dạy Lịch sử ở trường THPT. 1.2. Đặc điểm của dạy học phân hóa trong dạy học lịch sử. Thứ nhất là tính chủ động: Quá trình DHPH đặt ra yêu cầu GV phải chủ động nghiên cứu nghiên cứu đặc điểm của HS trước khi bắt đầu xây dựng chương trình (phân hóa ngoài) chuẩn bị kế hoạch bài dạy (phân hóa trong). Trên cơ sở hiểu HS, GV sẽ đến khâu tiếp theo trong việc lựa chọn nội dung giảng dạy phù hợp với khả năng nhận thức của HS trên tinh thần thiết kế các đơn vị kiến thức mới, không trùng lặp với những điều đã biết của HS và tăng cường mức độ thử thách ở các chiều tư duy bậc cao. Về phía người học, HS sẽ được trao quyền chủ động “hiểu mình” để lựa chọn các hoạt động học tập (nguồn học liệu nghiên cứu, nhiệm vụ cần thực hiện), khám phá thế mạnh tiềm ẩn của bản thân và phát huy thế mạnh đó để đạt được sự tiến bộ tự thân. Thứ hai là tính hệ thống: Cộng đồng lớp học luôn thể hiện tính đa sắc bởi những mảnh ghép đến từ sự đa dạng về bản sắc trí tuệ, khả năng nhận thức của mỗi HS. Chính vì vậy, tiến hành DHPH cần sự kết hợp đa dạng các phương pháp, phương tiện dạy học của HS. Hình thức tổ chức dạy học cũng cần được tiến hành đa dạng từ cá nhân, theo cặp, theo nhóm để đáp ứng cảm xúc cá nhân, phong cách học tập để tối ưu hóa kết quả đầu ra của HS. Tuy nhiên, khi tiến hành đa dạng các 5
phương pháp, phương tiện dạy học, GV cần tạo sự liên kết trong một chỉnh thể chặt chẽ, đảm bảo tính hệ thống trong thực hiện mục tiêu học tập. Thứ ba là phát huy tính tích cực học tập của HS: DHPH sẽ tạo ra cơ hội để HS lựa chọn những nhiệm vụ học tập phù hợp với thế mạnh trí tuệ, năng lực học tập, kì vọng bản thân. HS sẽ luôn trong tâm thế sẵn sàng nhận và thực hiện nhiệm vụ, phát huy những nội lực bên trong để hoàn thành tốt nhất sản phẩm học tập theo định hướng của GV. Thứ tư là dạy học phân hóa cung cấp nhiều cách thức tiếp cận nội dung, tiến trình, đánh giá kết quả học tập của HS. Bắt nguồn từ sự đa dạng về năng lực nhận thức, phong cách học tập, loại hình trí thông minh của các nhóm học sinhh trong lớp học, GV cần tạo điều cho các nhóm HS này được tiếp cận nội dung kiến thức theo các cách khác nhau. Trong quá trình điều khiển tiến trình bài học, GV sẽ tạo ra sự phân hóa trong nhịp đô học tập với các nhóm HS có năng lực học tập khác nhau, đặc biệt đối tương HS yếu, trung bình được học với tiến trình chậm hơn và cần được sự hỗ trợ tích cực từ bạn bè, thầy cô để tiến bộ. Hoạt động đánh giá quá trình và đánh giá thường xuyên cũng cần tiến hành kết hợp nhiều công cụ đánh giá khác nhau để phản ánh hiệu quả chất lượng của sự phân hóa. 1.3. Vai trò, ý nghĩa của DHPH trong DHLS ở trường THPT Nhà giáo dục học Usin Xki đã từng khẳng định: “Muốn giáo dục con người về mọi mặt thì phải hiểu con người về mọi mặt”. Tổ chức DHPH trong DHLS chính là cách thức để GV hiểu HS về nhu cầu học tập, mức độ nhận thức, đặc điểm tâm lí, trí tuệ... của người học, từ đó tiến hành giáo dục hiệu quả và thúc đẩy sự trưởng thành của người học. Nếu trong lớp học đồng loạt, GV chỉ nghiên cứu, giáo dục và đánh giá trên một phương diện mang tính đơn lẻ, vì vậy đôi khi những nhìn nhận đó thiếu tính khách quan dẫn tới việc lựa chọn phương pháp, hình thức tổ chức dạy học còn hạn chế. Đến với lớp học phân hóa, GV có cơ hội để tiếp cận HS trên đa dạng các phương diện của bản thân người học, do đó GV có thể linh hoạt, sáng tạo trong quá trình lập kế hoạch, điều khiển tiến trình dạy học. Mỗi thế hệ người học lại mang trong mình những đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi, năng lực nhận thức mang tính đặc thù gắn liền với những biến đổi của thời đại. Qúa trình tiến hành DHPH cũng chính là cơ hội để người GV tự học, tự đào tạo, nâng cao chuyên môn bản thân, cập nhật các xu thế giáo dục hiện đại, chiến lược dạy học tiên tiến phù hợp với sự biến đổi không ngừng của các cá thể người học. DHPH sẽ là một đòn bẩy vô cùng quan trọng để tiến hành đổi mới PPDH, hình thức tổ chức dạy học và các phương thức, công cụ kiểm tra đánh giá. Để phù hợp với tính đặc thù của các đối tượng người học trong phạm vi lớp học, GV phải tiến hành chuẩn bị đa dạng các PPDH, hình thức tổ chức dạy học và cách thức kiểm tra đánh giá để phát huy tối ưu các tổ chất tiềm ẩn cho người học, thúc đẩy tính tích cực học tập. Đặc biệt, yêu cầu sử dụng linh hoạt các phương thức kiểm tra đánh giá cũng chính là cơ hội để đo lường thực chất được sự tiến bộ người học trên nhiều phương diện khác nhau, phù hợp với mức độ nhận thức, phong cách học tập khác nhau, không “bỏ quên” những sự cố gắng của người học, trong đó có đối 6
tượng HS yếu, trung bình. GV sẽ giúp HS hiểu rằng thầy cô luôn đánh giá cao sự nỗ lực học tập của các em. Điều đó không chỉ nâng cao tinh thần trách nhiệm của HS đối với việc quản lí lớp học hiệu quả mà còn giúp các em phát triển được tính độc lập – phẩm chất quan trọng cần hình thành ở người học. Tổ chức phân hóa lớp học trong DHLS sẽ đáp ứng và thúc đẩy niềm đam mê bộ môn Lịch sử đối với các thế hệ HS. Các chủ đề, bài học của bộ môn Lịch sử luôn là sự kết nối tổng hòa của các đơn vị kiến thức có mối liên hệ với nhau. Khi vận dụng DHPH vào trong DHLS, HS sẽ được tiếp cận nội dung học tập mà mình yêu thích, say mê, phù hợp với năng lực nhận thức, phong cách học tập. Lịch sử là những gì đã diễn ra trong quá khứ, là những cái đã qua nên rất khó kiểm chứng, chính vì vậy GV cần vận dụng những PPDH mới để có thể tái tạo lại quá khứ lịch sử một cách sinh động nhưng đồng thời cũng phải phù hợp với trình độ của HS. “Phân hóa nhưng không phân biệt” chính là một thách thức rất lớn đối với người dạy trong quá trình tổ chức DHPH. Khi tổ chức DHPH, HS sẽ được trao các cơ hội bình đẳng dành cho tất cả học sinh, học sinh có năng khiếu và cả học sinh trung bình yếu. Tất cả các em sẽ được thấu hiểu, giúp đỡ khi gặp khó khăn và đồng hành bởi chính thầy cô để đạt được những mục tiêu của bản thân. Khi nhận được sự tôn trọng và động viên bởi chính thầy cô, HS sẽ luôn có niềm tin ở bản thân và cố gắng phát huy những giá trị vốn có của bản thân trong quá trình học tập. Trong bối cảnh môn Lịch sử đang trên hành trình tìm về với vị thế xứng đáng của mình, DHPH sẽ giúp HS thêm trân trọng những giá trị quá khứ, có ý thức bảo tồn những di sản ông cha đã kiến tạo qua các nền văn minh trên đất nước Việt Nam, từ đó bồi dưỡng lòng yêu nước, tinh thần tự tôn dân tộc. Tổ chức DHPH trong DHLS giúp HS có nhiều cơ hội đưa ra đánh giá, phân tích, bình luận lịch sử theo quan điểm và khả năng của mình trong quá trình học. Mặt khác, DHPH yêu cầu HS phải dựa vào năng lực và trình độ của mình để giải quyết vấn đề đặt ra, tích cực trong mọi hoạt động học tập để chiếm lĩnh nguồn tri thức. 2. Cơ sở thực tiễn. 2.1. Đặc điểm học sinh lớp 10 trường THPT chuyên Phan Bội Châu. Đối tượng HS THPT (14,15 đến 17,18 tuổi) thuộc thời kì đầu của tuổi thanh niên. Ở lứa tuổi này HS có sự trưởng thành đi đôi với tính phức tạp ở hai mặt cơ bản: sinh lí và tâm lí. Đây là vấn đề cần nghiên cứu kĩ vì sự phát triển tâm sinh lí của HS THPT và sự trưởng thành về nhận thức xã hội đôi khi không đi liền với nhau. Tuổi HS THPT là thời kì sự phát triển thể chất đã bước vào thời kì phát triển bình thường, hài hòa, cân đối. Thể trạng cơ thể của HS đã đạt tới mức phát triển của người trưởng thành, tuy nhiên chưa được hoàn thiện như người lớn. Trong thời đại ngày nay, hoạt động lao động và xã hội ngày càng phức tạp, thời gian học tập của các em kéo dài làm cho sự trưởng thành thực sự về mặt xã hội càng đến chậm. Nhưng nhìn chung, lứa tuổi HS THPT có một số đặc điểm nổi bật: sự tự ý thức; việc bắt đầu hình thành thế giới quan; nhận thức xã hội phát triển. 7
Điều kiện sống và hoạt động của HS tuổi 15 – 16 khi bước vào lớp 10 cũng có sự thay đổi rõ rệt so với các thời kì trước đó (nhiều bạn HS trường Phan là những HS ở các huyện, vùng khác lên thành phố). Vị trí của HS trong gia đình được nâng cao cùng với nhiều quyền lợi và trách nhiệm như người lớn. Tại trường học, vẫn là vị thế học sinh nhưng tính chất và mức độ phức tạp đòi hỏi tính độc lập, tự giác cao ở người học. Khi quyền công dân dần được hình thành đối với học sinh lớp 10, các em sẽ quan tâm đến công việc tương lai, nảy sinh những định hướng nghề nghiệp một cách rõ rệt, tham gia các hoạt động xã hội khác nhau. Trong quá trình phát triển nhân cách của HS THPT, sự tự ý thức là nét nổi bật ở đối tượng HS lớp 10. Thế giới quan được hình thành, hiểu biết xã hội được mở rộng, các bạn HS tuổi 15 – 16 không những muốn khẳng định “cái tôi” của mình đối với bạn bè, gia đình..., hơn thế nữa còn rất quan tâm đến vị thế bản thân trong tương lai. Đây là một quy luật khách quan của độ tuổi này bởi các em đang dần bước vào cuộc sống xã hội, phải chịu trách nhiệm trong cuộc sống, vì vậy các em muốn khám phá thế giới tự nhiên, xã hội, nghiên cứu những nguyên tắc và quy tắc ứng xử, định hướng giá trị con người. Bản lĩnh trí tuệ và tư duy lí tính ở HS lớp 10 được thể hiện rõ nét, phản ánh tính độc lập, tự chủ, biết tự khẳng định bản thân. HS bậc THPT không chỉ đánh giá vấn đề bằng cảm tính, tiếp nhận kiến thức một chiều như HS THCS, thay vào đó, các em biết đưa ra ý kiến phản biện, đánh giá nhiều chiều, đưa ra nhận xét để bảo vệ quan điểm bản thân trong quá trình học tập. Trong bối cảnh công nghệ thông tin bùng nổ như hiện nay, HS lớp 10 dễ dàng tìm kiếm tri thức trên không gian mạng, đòi hỏi tiến trình học tập trên lớp cũng cần tạo điều kiện để HS được rèn luyện các thao tác tư duy, gắn vấn đề bài học với thực tiễn cuộc sống. Yếu tố phân hóa trong hứng thú học tập cũng được hình thành và phản ánh chân thực trong đối tượng HS lớp 10 khi bước vào bậc THPT. HS hình thành rõ nét sở thích, năng lực tư duy môn học và tầm quan trọng của việc học đối với nghề nghiệp tương lai. Nhu cầu và mục tiêu học tập của các em có tính thực tế cao, HS xác định các môn học cần đầu tư thời gian, tập trung nhiều cho kì thi tuyển sinh Đại học để vào ngôi trường mình mong muốn, nghề nghiệp mình theo đuổi. Các em cũng có sự phân hóa khi lựa chọn học Khoa học tự nhiên hoặc Khoa học xã hội. Bên cạnh những đặc điểm chung về tâm sinh lí, năng lực nhận thức trí tuệ của HS độ tuổi THPT trên cả nước, HS lớp 10 trường THPT chuyên Phan Bội Châu có một số nét riêng biệt sau đây: - Khả năng nhận thức tốt: Quá trình xét tuyển HS để được theo học bậc THPT tại THPT chuyên Phan Bội Châu được tổ chức chuyên nghiệp, có sự sàng lọc chặt chẽ để lựa chọn những HS ưu tú. Học sinh muốn thi vào trường chuyên cần phải thi đỗ tốt nghiệp cấp 2, đồng thời phải trải qua kì thi môn chuyên do Sở Giáo dục Nghệ An tổ chức. Có hàng trăm thí sinh (mỗi môn) trong tỉnh dự thi nhưng chỉ lấy tối đa 35 học sinh cho mỗi lớp chuyên. Chính vì thế, các bạn HS lớp 10 trường THPT chuyên Phan Bội Châu có năng lực nhận thức tốt, trình độ học tập cao, dễ dàng tiếp cận các phương pháp học tập hiện đại để thay đổi bản thân, đạt kết quả 8
xuất sắc trong các kì kiểm tra, đánh giá tại nhà trường nói riêng và các cuộc thi khu vực, trong nước, quốc tế nói chung. - Ý thức kỉ luật tốt: Song hành với khả năng nhận thức tốt, trình độ văn hóa – xã hội cao, HS trường THPT chuyên Phan Bôị Châu cũng luôn có ý thức rèn luyện nề nếp, tu dưỡng đạo đức để hoàn thiện bản thân. Các em thể hiện sự cố gắng thực hiện nội quy của lớp học và nhà trường, quy định của địa phương và pháp luật của nhà nước. - Sự chủ động và tư duy phản biện: Đến với cấp học THPT, tiếp thu khối lượng kiến thức đồ sộ với những yêu cầu học thuật cao sẽ thúc đẩy HS chủ động, độc lập để lĩnh hội tri thức. HS theo học tại trường THPT chuyên Phan Bội Châu được đánh giá là những HS năng động, tự tin thể hiện mình, dám nêu ý kiến và bảo vệ chính kiến của mình. Các em chủ động giải quyết vấn đề, biết lập kế hoạch và huy động nguồn lực để vượt qua trở ngại, kiên định hoàn thành mục tiêu đề ra. Các em còn có khả năng thích nghi cao, chủ động giao lưu và hội nhập, là nhân tố tạo ảnh hưởng tích cực tới bạn bè và cộng đồng, biết sống có hoài bão, đam mê, thể hiện trách nhiệm với người khác bằng hành động cụ thể. - Tiếp cận các yếu tố văn hóa mới, đề cao tính sáng tạo: HS lớp 10 tại trường THPT chuyên Phan Bội Châu có khả năng sử dụng Tiếng Anh, thành thạo công nghệ thông tin, hiểu biết về các nền văn hóa và vấn đề chung của thế giới, tôn trọng các giá trị toàn cầu; từ đó có thể thích nghi, hòa nhập với nhiều môi trường sống khác nhau, vượt qua những thử thách của thời đại mới và tạo ảnh hưởng tích cực. Năng lực sáng tạo của các HS chuyên Phan được biểu hiện với khả năng vượt lên trên những ý tưởng, quy tắc mang tính khuôn mẫu và truyền thống để kiến tạo những sáng kiến, hình thức, phương pháp, cách diễn giải mới có giá trị cho mình và cho người khác. Nhìn chung những đặc trưng của HS lớp 10 trường THPT chuyên Phan Bội Châu nêu trên, tác giả cũng nhận thấy đây là những thuận lợi cho GV. Tổ chức DHPH với tư cách là một quan điểm dạy học hiện đại sẽ dễ dàng được tiến hành hơn với các bạn HS có năng lực học tập tốt, ý thức kỉ luật cao, nhạy bén tiếp nhận các yếu tố mới. 2.2. Thực tiễn dạy học phân hóa trong dạy học lịch sử ở trường THPT chuyên Phan Bội Châu. Về chương trình Chương trình Giáo dục phổ thông của trường THPT chuyên Phan Bội Châu bám sát chương trình cơ bản của Bộ Giáo dục – Đào tạo, ngoài ra còn thực hiện các chương trình chuyên sâu đối với lớp chuyên. Mục tiêu đào tạo HS trở thành những công dân toàn cầu có khả năng hội nhập cao, mang trong mình bản sắc văn hóa Việt Nam và lòng tự hào dân tộc. Các môn học tại trường THPT chuyên được thiết kế dựa trên các nghiên cứu bài bản, khoa học, đảm bảo tính thống nhất từ chuẩn đầu ra đến phương pháp giảng dạy, đánh giá. Bộ môn Lịch sử tại trường thuộc nhóm môn lĩnh vực Khoa học Xã 9
hội. Chương trình môn Lịch sử được định hướng theo chương trình chung của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Về môi trường Trường THPT chuyên Phan Bội Châu (Nghệ An) là trường chuyên của tỉnh, cũng là 1 trong những trường chyên trọng điểm của cả nước. Chính vì vậy, cơ sở vật chất, trang thiết bị của nhà trường được đầu tư, có tác dụng to lớn trong việc hỗ trợ nhu cầu học tập đa dạng của HS. Lớp học cũng được tổ chức với sĩ số tối đa 35 HS/lớp, tạo điều kiện thuận lợi để GV nghiên cứu được triệt để đối tượng người học, dễ dàng quan sát và điều khiển tiến trình dạy học. Nhà trường cũng thường xuyên tổ chức các chương trình đào tạo và tập huấn GV để nâng cao chất lượng giáo dục, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ. Trong đó, DHPH cũng là một nội dung được quan tâm. Để thực hiện sứ mệnh giáo dục chung, nhà trường cũng rất chú trọng đến yếu tố cá nhân của HS và luôn định hướng các hoạt động giáo dục trong và ngoài lớp học hướng đến sự phát triển của cá nhân người học. Như vậy, việc tổ chức DHPH hướng đến yếu tố cá nhân hóa người học luôn nhận được sự đồng tình, ủng hộ từ các cấp quản lí của nhà trường. Yếu tố môi trường chính là điều kiện thuận lợi để GV có thể tiến hành ứng dạy DHPH trong quá trình giảng dạy. Về GV Trong tất cả các nền giáo dục tiến bộ trên thế giới, người thầy luôn đóng vai trò quyết định để tạo ra chất lượng giáo dục. Nhằm phát huy hiệu quả chương trình nhà trường, trường THPT chuyên Phan Bội Châu luôn tăng cường bồi dưỡng, rèn luyện cho GV, nâng cao năng lực cho GV. Trong số các năng lực hướng đến cho GV, nhà trường cũng tập trung phát triển một số năng lực sư phạm thích ứng với quan niệm DHPH. Qúa trình nghiên cứu và tiến hành khảo sát của tác giả đối với GV giảng dạy Lịch sử tại trường THPT chuyên Phan Bội Châu đã có những tín hiệu tích cực. Các thầy cô đều hiểu đúng và đủ về quan niệm DHPH, từ đó xác định được tầm quan trọng khi tiến hành DHPH nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học trong DHLS. Tuy nhiên, khi tiến hành DHPH nhiều GV còn lúng túng trong việc xác định nhu cầu người học, lựa chọn các phương pháp sao cho phù hợp với từng nhóm đối tượng người học. Vì vậy, thực tiễn trên vừa là thuận lợi vừa là thách thức của người thầy trong tiến trình ứng dụng DHPH, đòi hỏi phải có một công trình khoa học giải quyết những khó khăn đặt ra nhằm phát huy triệt để DHPH. Về HS Đối với các em HS tại trường THPT chuyên Phan Bội Châu, mỗi em luôn là những người học được đào tạo với nền tảng kiến thức vững chắc, có phẩm chất tốt đẹp với thái độ tích cực. Được tiếp thu một nền giáo dục đề cao tính cá nhân hóa, coi đó là bệ phóng cho những thành công trong tương lai, mỗi HS đều có ý thức về giá trị cá nhân của bản thân và tự tin thể hiện bản sắc trong cộng đồng trường học. Từ thực tiễn DHLS tại các trường phổ thông và tại trường THPT chuyên Phan Bội Châu, có thể thấy DHPH đều nhận được sự ủng hộ to lớn từ các cấp quản lí, 10
GV và HS. Tuy nhiên sự lúng túng và thiếu đồng bộ trong triển khai DHPH tại trường phổ thông hiện nay đặt ra yêu cầu cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng để đề ra các biện pháp sao cho đạt hiệu quả cao nhất. Bước chuyển mình của nền giáo dục Việt Nam trong thế kỉ XXI yêu cầu người dạy “hiểu mình” để có thể “hiểu trò”. Các cách tiếp cận DHPH đã trở thành những lăng kính để những người thầy Việt Nam hiểu mình để từ đó sẽ khai phá những sức mạnh ẩn tàng bên trong mỗi học trò. Sự đa dạng trong cách tiếp cận sẽ kiến tạo sự đa dạng trong phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, thể hiện sự tôn trọng và có tác dụng thu hút HS được phát huy tối ưu khả năng trí tuệ, thế mạnh tiềm năng. Hành trình trưởng thành của HS trên mọi phương diện chính là minh chứng rõ nét cho việc tổ chức DHPH trong bộ môn Lịch sử tại các nhà trường phổ thông. CHƯƠNG II. MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY HỌC PHÂN HÓA CHỦ ĐỀ: “MỘT SỐ NỀN VĂN MINH TRÊN ĐẤT NƯỚC VIỆT NAM (TRƯỚC NĂM 1858) – LỊCH SỬ LỚP 10 (CHƯƠNG TRÌNH GDPT 2018). 1. Vị trí, mục tiêu và nội dung cơ bản của chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” - Lớp 10 (Chương trình 2018) 1.1. Vị trí Chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” – Lịch sử lớp 10 (Chương trình 2018) là một nội dung vô cùng quan trọng trong Chương trình môn Lịch sử bậc THPT. Nội dung kiến thức của chủ đề trải dài theo tiến trình Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến thế kỉ XIX, phản ánh chặng đường bền bỉ của công cuộc dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt qua hơn hai nghìn năm lịch sử. Trước khi đến với chủ đề này, HS đã được lĩnh hội các khái niệm chung về văn minh, văn hóa; học tập về các nền văn minh tiêu biểu trên thế giới và khu vực. Đó là nền văn minh Ai Cập, Hi Lạp – Rôma, Trung Hoa, Ấn Độ và Đông Nam Á. Khi tiếp xúc, học tập và nghiên cứu chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858)”, HS lớp 10 sẽ được tìm hiểu về các nền văn minh trên đất nước Việt Nam trên cả 2 phương diện: thời gian và không gian. Đây cũng là nội dung đầu tiên về lịch sử dân tộc mà HS được giảng dạy trong năm học lớp 10, chính vì thế có vị trí vô cùng đặc biệt trong bồi dưỡng tinh thần dân tộc, lòng yêu nước, trân trọng những thành tựu mà cha ông đã kiến tạo trong lịch sử. Trong chương trình Lịch sử 10, chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858)” cũng là chủ đề có dung lượng kiến thức lớn nhất, giúp HS tìm hiểu về các nền văn minh trên đất nước Việt Nam từ buổi đầu dựng nước cho đến vương triều phong kiến cuối cùng. Đó chính là nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc, văn minh Đại Việt, văn minh Champa và văn minh Phù Nam. Các nội dung học tập của chủ đề bám sát tiến trình thời gian của lịch sử dân tộc, bao phủ không gian lãnh thổ Tổ quốc từ Bắc đến Nam, từ đất liền đến biển đảo quê hương. Đến với mỗi nền văn minh, HS sẽ được tìm hiểu cơ sở hình thành nền văn minh trên các phương diện chủ đạo: điều kiện tự nhiên, thành phần dân cư – dân tộc, điều 11
kiện kinh tế - xã hội, sự giao lưu và tiếp biến văn hóa với các quốc gia trong khu vực. Từ đó, HS sẽ được đi sâu nghiên cứu các thành tựu văn minh tiêu biểu trên các khía cạnh chính: đời sống vật chất, đời sống tinh thần, chính trị (tổ chức bộ máy nhà nước, luật phát, quân đội), kinh tế (nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp), văn hóa (tư tưởng – tôn giáo, chữ viết, giáo dục, văn học, nghệ thuật, khoa học kĩ thuật). Đặc biệt hơn, để thúc đẩy tư duy bậc cao của đối tượng THPT, người học sẽ rút ra ưu điểm, hạn chế và ý nghĩa, giá trị của từng nền văn minh trong bức tranh chung về lịch sử đất nước, con người Việt Nam, liên hệ trách nhiệm bản thân để tôn vinh, bảo tồn những giá trị của tiền nhân. 1.2. Mục tiêu Thực hiện sứ mệnh chung của bộ môn Lịch sử đối với thế hệ học trò bậc THPT, chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858)” sẽ góp phần giúp HS phát triển năng lực lịch sử, biểu hiện của năng lực khoa học đã được hình thành từ cấp THCS; góp phần giáo dục tinh thần dân tộc, lòng yêu nước, các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc và tinh hoa văn hóa nhân loại, các phẩm chất, năng lực của người công dân Việt Nam, công dân toàn cầu phù hợp với xu thế phát triển của thời đại; giúp học sinh tiếp cận và nhận thức rõ vai trò, đặc điểm của khoa học lịch sử cũng như sự kết nối giữa sử học với các lĩnh vực khoa học và ngành nghề khác, tạo cơ sở để học sinh định hướng nghề nghiệp trong tương lai. Dạy học chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858)” sẽ hướng đến hình thành phát triển các năng lực chung, năng lực chuyên biệt và phẩm chất cho HS. Cụ thể như sau: - Năng lực chung: + Biết và sử dụng ngôn ngữ kết hợp với các loại phương tiện phi ngôn ngữ đa dạng để trình bày thông tin và thảo luận về nội dung và ý nghĩa của các thành tựu chủ yếu của một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858). + Giao tiếp và hợp tác thông qua trao đổi, thảo luận nhóm để tìm hiểu cơ sở hình thành, thành tựu tiêu biểu của văn minh Văn Lang – Âu Lạc, văn minh Champa, văn minh Phù Nam, văn minh Đại Việt. - Năng lực chuyên biệt: + Nhận diện, khai thác và sử dụng tư liệu hình ảnh, lược đồ, tranh ảnh, …để tìm hiểu về một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858), qua đó góp phần phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử. + Giải thích được cơ sở hình thành văn minh Văn Lang – Âu Lạc, văn minh Champa, văn minh Phù Nam, văn minh Đại Việt, góp phần phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử. + Nêu được ý nghĩa của những thành tựu cơ bản của một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858), góp phần phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử. 12
+ Biết cách sưu tầm và sử dụng tư liệu lịch sử để tìm hiểu về một số nền văn minh được hình thành và phát triển trên đất nước Việt Nam từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX. + Vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để đề xuất một số biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị của các thành tựu văn minh trong lịch sử dân tộc (trước năm 1858). (Bảng:Yêu cầu cần đạt các nội dung thuộc chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858 ) được đưa ở phần phụ lục). - Phẩm chất: + Góp phần phát triển phẩm chất yêu nước: thấu hiểu sâu sắc, toàn diện về đất nước Việt Nam từ nhiều lăng kính như đất nước, con người, văn hóa, khoa học – giáo dục, chính trị - kinh tế - xã hội; từ đó bồi dưỡng lòng yêu nước, ý thức tự tôn, tự hào dân tộc. + Góp phần phát triển phẩm chất nhân ái: ngưỡng mộ các thành tựu văn minh của cộng đồng cư dân Việt qua các chặng trường lịch sử; phát huy truyền thống gia đình, văn hóa Việt Nam; từ đó biết trân trọng sự đa dạng đến từ các nền văn hóa, tôn giáo, giới tính khác. + Góp phần phát triển phẩm chất chăm chỉ: ham học hỏi, tích cực, chủ động nghiên cứu, khám phá các thành tựu tiêu biểu của một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam. + Góp phần phát triển phẩm chất trách nhiệm: hoàn thành nhiệm vụ khi tham gia tìm hiểu về các thành tựu chủ yếu của một số nền văn minh Việt Nam thời kì cổ trung đại, trách nhiệm bảo tồn và phát huy các giá trị văn minh. + Góp phần phát triển phẩm chất trung thực: mạnh dạn trình bày quan điểm, ý kiến bản thân về những ưu điểm, hạn chế của một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858). 1.3. Nội dung cơ bản Chiểu theo Chương trình Giáo dục Phổ thông Tổng thể và Chương trình Giáo dục môn Lịch sử do Bộ GD&ĐT ban hành năm 2018, đồng thời căn cứ vào phân phối chương trình của Sở Giáo dục- Đào tạo Nghệ An, chương trình của trường THPT chuyên Phan Bội Châu, chúng tôi phác thảo những nội dung kiến thức cơ bản của chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858)” như sau: Bảng 2.1: Phân phối số tiết dự kiến chủ đề “Một số nền văn minh trên nước Việt Nam (trước năm 1858)” Số tiết STT Tên bài Dự kiến 1 Văn minh Văn Lang – Âu Lạc 2 13