Hình tượng bác Hồ trong một số tiểu thuyết tiêu biểu cho thiếu nhi sau năm 1975

HÌNH TƯỢNG BÁC HỒ TRONG MỘT SỐ<br /> TIỂU THUYẾT TIÊU BIỂU CHO THIẾU NHI<br /> SAU NĂM 1975<br /> BÙI THANH TRUYỀN<br /> <br /> *<br /> <br /> Cuộc đời Bác là nguồn cảm hứng bất tận của nhiều nghệ sĩ. Trong Lời<br /> tựa cho lần xuất bản thứ hai của cuốn tiểu thuyết Búp sen xanh1, cố Thủ<br /> tướng Phạm Văn Đồng nhận định: “Hồ Chủ tịch sống mãi trong những<br /> tư tưởng và tình cảm lớn, trong toàn bộ hoạt động cách mạng của nhân<br /> dân Việt Nam ta, của mọi người chúng ta. Đồng thời Hồ Chủ tịch cũng<br /> sống mãi trong những tác phẩm văn học và nghệ thuật có giá trị diễn tả<br /> một cuộc đời đã trở thành lịch sử, những trang sử đẹp nhất và vẻ vang<br /> nhất của dân tộc Việt Nam ta”. Xét từ góc độ văn học, mỗi thời đoạn, do<br /> những thay đổi khách quan của đời sống xã hội, sự chuyển biến chủ quan<br /> trong nhận thức, quan niệm của người viết, đề tài anh hùng, lãnh tụ nói<br /> chung, Bác Hồ nói riêng, được nhìn nhận, tái hiện ở những phương diện<br /> không hoàn toàn giống nhau hòng đem lại cho người đọc một cái nhìn<br /> toàn diện và chân xác về vĩ nhân dân tộc. Sự gặp gỡ giữa đặc tính văn<br /> chương và lịch sử, truyền thống và hiện đại trong một số tiểu thuyết sau<br /> năm 1975 viết về tuổi trẻ của Bác trên một số phương diện nghệ thuật cơ<br /> bản mà chúng tôi đề cập dưới đây đã phần nào khẳng định sự chuyển<br /> biến về mặt thi pháp của văn học thiếu nhi Việt Nam đương đại.<br /> 1. Sự hòa quyện giữa bình thường và phi thường, gần gũi và cao khiết<br /> So với giai đoạn trước, con người trong truyện và thơ cho trẻ em sau<br /> năm 1975 được nhìn nhận một cách toàn diện, mới mẻ hơn. Ngoài những<br /> phẩm chất cao cả, siêu việt, người viết còn tô đậm chất đời thường, phần<br /> nhân tính phổ quát ở họ. Không còn xa lạ, chói chang trong vầng hào<br /> quang thần tượng mà gần gũi như kiểu “một người lạ đã quen biết”, nhờ<br /> thế, nhân vật dễ được sự đón nhận, đồng cảm và yêu thích của trẻ nhiều<br /> hơn. Hai tiểu thuyết Búp sen xanh (BSX) và Bông sen vàng (BSV)2 của<br /> Sơn Tùng là một thể nghiệm thành công cho khuynh hướng tích cực,<br /> hiện đại này.<br /> *<br /> <br /> TS. Trường Đại học Sư phạm Huế.<br /> Sơn Tùng (2005), Búp sen xanh (in lần thứ 14), Nxb. Kim Đồng, Hà Nội.<br /> 2<br /> Sơn Tùng (2007), Bông sen vàng, Nxb. Thông Tấn, Hà Nội.<br /> 1<br /> <br /> Hình tượng Bác Hồ trong…<br /> <br /> 107<br /> <br /> Xuất phát từ quan niệm “viết văn tức là đi chép việc, cống hiến cho<br /> bạn đọc, nên viết về Bác thì phải quan tâm sưu tầm những câu chuyện về<br /> Bác”, cách xây dựng hình tượng nhân vật trung tâm của nhà văn trong<br /> hai tác phẩm đã được Nguyên Ngọc chỉ ra: “Sơn Tùng không viết những<br /> điều vĩ đại, phi thường của Hồ Chí Minh, mà viết những góc riêng tư,<br /> nhân văn của Cụ”3. Với quan niệm, cách làm ấy, tác giả đã nhận thấy sự<br /> thống nhất giữa hai tính cách thoạt nhìn ngỡ như là đối lập trong nhân<br /> vật. Trước hết là cách khắc họa hình tượng theo lối truyền thống - tái<br /> hiện những nét đặc trưng về ngoại hình, nội tâm có tính chất dự báo một<br /> con người, một nhân cách lớn của tương lai như: bẩm sinh thông minh,<br /> sáng láng: “Có cái bụng sáng hơn đèn”, “mau biết đến cả việc mà người<br /> lớn lắm khi chưa kịp nghĩ tới”, “có thiên tư đặc biệt từ năm lên ba”; giỏi<br /> lập luận: “Nói cách chi nghe đều xuôi cả”; có thiên tư “lãnh noãn tự tri”<br /> (ấm lạnh tự biết – tức không chờ phải nói mà lòng tự biết nói); có triển<br /> vọng “ngôn hành tương cố” (nói đi đôi với làm); ham học hỏi, hiểu biết:<br /> “Đã hỏi thì hỏi đến nơi”, “có thể mặc áo vá, để đầu trần, đi chân đất, ăn<br /> cháo, ăn rau, nhưng cháu không thể nhịn học, nhịn xem sách, nhịn nghe<br /> những chuyện bổ ích”; có năng khiếu hội họa, văn học: “Biết nhận xét,<br /> biết thưởng thức nghệ thuật,… có năng khiếu nghệ thuật thật sự”, “một<br /> thi nhân chân cảm”; lắm tài: “Luyện được cả giống mèo cá để trước<br /> miệng mà không kêu, không sấn vô cắp chạy”; bạo dạn hơn cả người<br /> lớn: “Một mình đi đêm nỏ sợ ma”; sớm có óc “kiến kim chi cổ” v.v…<br /> Còn ngoại hình thì như một tiên đồng giáng thế: “Cậu ấy người thanh<br /> mảnh, mười ngón tay thon dài như mười búp măng, da trắng như trứng<br /> gà bóc, mặt vuông tượng, hai con mắt sáng như hai ông sao, lông mày<br /> dài hơn mắt, đúng là mày ngài mắt phượng, trán trượng phu. Môi lại đỏ<br /> chon chót như nhuộm phẩm điều, mũi cao thon thon, nhưng không nhọn,<br /> không quắm như mũi tây đoan”. Quả là “một đứa bé chưa đến tuổi lên<br /> mười mà có một phong thái, một khí phách lớn”. Điều đó khiến cho bao<br /> người lớn phải bất ngờ, nghi hoặc, bối rối xen lẫn yêu thương, thán phục<br /> và tràn đầy hi vọng: “Đây là Nguyễn Sinh Côn hay là Hoài Văn Hầu<br /> Trần Quốc Toản bóp nát quả cam, tay cầm lá cờ thêu sáu chữ: “Phá<br /> cường địch báo Hoàng ân” từ miền lịch sử Bình Than hiện về chất vấn<br /> <br /> 3<br /> <br /> Nhà văn Sơn Tùng (2009), “Nếu không làm được phúc thì đừng gieo họa”…, Văn nghệ, Số<br /> 12 (21/ 3), trang 4.<br /> <br /> 108<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 3/2011<br /> <br /> các ông!”. Cậu bé ấy sẽ là "người gánh trọng trách của thế kỉ sau”; “là<br /> thế hệ được trao chìa khóa vàng mở cửa thế kỉ XX ở đất nước này”.<br /> Nhưng nếu chỉ dừng lại ở đó, tác giả BSX, BSV sẽ không tạo được chỗ<br /> đứng riêng bởi tác phẩm chỉ là sự nối dài không mấy cách tân so với<br /> những người đi trước. Ấn tượng sâu đậm mà Nguyễn Sinh Côn để lại<br /> trong độc giả là những suy nghĩ, hành động, tình cảm rất đỗi con người.<br /> Cũng hiếu động, “nghịch trổ trời” như bao đứa trẻ cùng trang lứa: “Trèo<br /> cau lấy bẹ để làm thuyền”, “trèo cây thị hái quả ương”, “leo cả lên hồi<br /> nhà tìm chim sẻ đã sẩy chân giẫm lên bệ bát cổ của bà, làm vỡ một lúc<br /> chục cấy (cái) đĩa bạt trúc hóa rồng”, rủ bạn trốn học đi câu cá, hay rủ<br /> đám trẻ trong xóm đi trêu chó để chúng sủa om sòm, bị láng giềng đến<br /> nhà la mắng cả bà ngoại v.v… (BSX). Người đọc sẽ thú vị và cảm thấy<br /> gần gũi khi gặp ở đây một cậu bé Côn hồn nhiên, thơ ngây trong trò chơi<br /> con trẻ: “Côn núp trong bóng tối chạy ra “vồ” vào lưng mẹ, “hừ” một<br /> tiếng! Chị cử Sắc hơi giật mình. Côn cười sằng sặc”, trong những cái<br /> mẹo chợt nghĩ ra với mong muốn mang lại cho mẹ niềm vui bất ngờ:<br /> “Côn ghé vào nhà Đầu - Trái - Bưởi, mượn bộ quần áo vá nhiều miếng,<br /> lại còn lấy dây buộc túm chéo một cách lôi thôi. Côn mặc trùm nó ra<br /> ngoài bộ quần áo đang mặc trong người. Đầu đội cái nón mê, đeo bên<br /> hông một cái bị cũ kĩ, mặt mũi, bàn tay, bàn chân bôi lọ lem luốc, tay<br /> cầm gậy đi về nhà. Côn cũng vờ đi cà nhắc một cách thiểu não”, trong<br /> những lời “nói nũng với cha”, trong lối sống hòa đồng, giản dị: “Còn bé<br /> thơ, con một ông cử nhân, một ông thầy học nổi tiếng mà cậu đối xử, ăn<br /> ở bình dân với mọi người hàng xóm, láng giềng”, trong từng cách ứng xử<br /> tế nhị với bạn bè: “Chơi với bạn có lúc đã quên để tâm về bạn còn đang<br /> thua thiệt hơn mình mà mình cứ nhâng nhâng tuy không cố ý thì cũng là<br /> vô tâm”, trong cái nết thực thà, tốt bụng với mọi người: “Học được chữ<br /> cũng đem chia chữ cho bạn, vô kinh đô cũng lo lắng đem phần quà<br /> chuyện lạ về cho bà, cho dì, cho chị, cho bạn ở quê nhà”... Côn cũng là<br /> cậu bé giàu lòng thương người, thường “làm phúc cho người nghèo, lén<br /> xúc gạo, khoai lát đem cho”, dạt dào tình cảm, hay xúc động: “đọc sách<br /> Nhị thập tứ hiếu cũng trào nước mắt”, sống chân thành, thủy chung bè<br /> bạn: “Tình đồng môn có khi hơn cả tình đồng tộc”, hiếu thảo vô cùng với<br /> mẹ cha và biết lo lắng, thương yêu em rất mực... Chỉ một chi tiết rất bình<br /> thường trong BSX, người đọc cũng nhận ra sự chín chắn, sớm trưởng<br /> thành ở cậu bé còn trong tuổi đánh khăng, đánh đáo này: “Con… con có<br /> thèm chè ngọt cha ạ. Nhưng… con nỏ thích ăn ở dọc đường mô. Về nhà<br /> mệ nấu chè cho con ăn, thích hơn”. Những tháng năm vào đời trên đất<br /> <br /> Hình tượng Bác Hồ trong…<br /> <br /> 109<br /> <br /> cảng Sài Gòn, “làm việc gò xương sống, vẹo xương sườn, mà còn bị đòn<br /> roi, đá đít, bạt tai chẳng khác gì thân trâu ngựa”, tình yêu đầu đời đã<br /> chớm nở ở Thành, bất chấp sự thù địch, khắc nghiệt của hoàn cảnh<br /> không “hơn kiếp con vật là bao nhiêu”. Điều đó bộc lộ rất rõ qua những<br /> câu nói nghẹn ngào với Út Huệ: “Tôi không ở đây nữa… Mai sớm, tôi…<br /> đi… xa…”, qua tâm trạng của chàng trai xứ Nghệ khi con tàu sắp rời<br /> Bến Nhà Rồng: “Anh Ba bất chợt nhìn Út Huệ, nhìn con tàu. Anh rùng<br /> mình. Một luồng giá lạnh từ đỉnh đầu xuống gan bàn chân như phân chia<br /> con người anh làm hai”. Sự song hành, hòa quyện giữa hai phẩm chất<br /> bình thường - phi thường đó, nói như nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội<br /> Châu, là “điều đáng quý” ở nhân vật. Nhờ vậy mà Côn (cũng như<br /> Nguyễn Tất Thành sau này) luôn có được một phong thái đặc biệt: hòa<br /> vào mọi lớp người mà vẫn không lẫn.<br /> Trong Cha và con (CVC)4 của Hồ Phương, cậu thiếu niên Nguyễn<br /> Sinh Côn như khôn trước tuổi. Những suy nghĩ của cậu thể hiện sự<br /> chững chạc, giàu lòng nhân ái, sớm có những trở trăn rất người lớn:<br /> "Trong đêm nghe tiếng khóc từ xa vọng lại, nghe rất não nề, ai oán. Côn<br /> ngồi lặng đi... Tiếng khóc xé ruột kia đã làm cho cậu rối cả tâm can. Cậu<br /> nằm bên bà, mắt cứ chong chong gần như suốt đêm. Đó chính là tiếng<br /> khóc của những bà, những chị có chồng, có con bị bắt đi phu”. Đi xem<br /> cải lương, nhìn cô gái sắm vai Kiều Nguyệt Nga hao hao như Phượng<br /> Quý, bao hình ảnh của những ngày tháng ở Huế hiện về vẹn nguyên,<br /> sống động trong lòng cậu: "Ôi, tưởng đã quên... Phải, tưởng rằng đã<br /> quên... Cả một trời Dương Nổ và Huế bỗng như oà mở trên đầu, trước<br /> mặt Côn với biết bao kỉ niệm ngọt bùi xưa kia với cha, mẹ, với anh<br /> Khiêm,... và tất cả các bạn khác nữa, mà trong đó hiển nhiên không thể<br /> thiếu Phượng Quý... Phượng Quý ơi, bây giờ bạn ở đâu, đang làm gì?<br /> Cha ơi, lúc này cha đang sống trong mọi nỗi buồn đau khổ - con biết nhưng cha đang ở đâu, còn ở Huế hoặc họ đã đuổi khéo cha đi khỏi kinh<br /> thành?" Sự phối kết giữa ngôn ngữ đối thoại và độc thoại, việc sử dụng<br /> lăng kính đời thường để tái hiện chân dung nhân vật là một nét độc đáo<br /> trong bút pháp trần thuật của tiểu thuyết thiếu nhi đương đại, một tiếng<br /> nói đa thanh, cởi mở, dân chủ của văn xuôi thời Đổi mới.<br /> Cũng với BSX, BSV, Sơn Tùng đã làm mới một quan niệm đã có từ<br /> trước: Nhân cách, tương lai con người được hình thành từ một nền tảng<br /> 4<br /> <br /> Hồ Phương (2007), Cha và Con, Nxb. Kim Đồng, Hà Nội.<br /> <br /> 110<br /> <br /> Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 3/2011<br /> <br /> vững vàng. Nền tảng ấy chính là gia đình, dòng tộc và môi trường văn<br /> hóa - lịch sử in hằn dấu ấn thời đại. Một thiên bẩm không phải ở một thế<br /> giới xa xôi huyền bí nào mà từ trong nòi giống của các bậc hiền tài ấy tạo<br /> thành; rồi sớm được nuôi dưỡng, dạy dỗ, lớn lên có chí học, chí hành<br /> mới thành vĩ nhân được. Nguyễn Sinh Côn là minh chứng sinh động cho<br /> quan niệm này. Cậu bé ấy được sinh ra trong một gia đình “vừa có gia<br /> phong, vừa có gia giáo”, “giàu chữ lại giàu cả nhân đức nữa”, “có một<br /> nếp sống thanh cao và trí tuệ”. Mẹ cậu - người phụ nữ “thảo hiền, thương<br /> người như thể thương thân. Có một miếng ăn ngon, bà cũng bớt ra chia<br /> sớt với bà con láng giềng. Ai đứt bữa, ai tối lửa tắt đèn, bà chìa tay giúp<br /> đỡ trong tình lá lành đùm lá rách” - luôn lấy câu “giấy rách giữ lấy lề” để<br /> khuyên dạy con mình: “Từ trước tới giờ mẹ tôi không cho anh em tôi<br /> nhận bất cứ món quà nào dầu nhiều dầu ít của ai khi chưa được cha mẹ<br /> cho phép”. Ông Nguyễn Sinh Sắc, cha Côn, là một người nghiêm khắc<br /> mà độ lượng: “Ái chi năng vật lao hồ. Đôn hậu dĩ sùng lễ” (yêu con há lẽ<br /> không hướng cho con biết chịu khó, biết làm dày nền phúc và tôn trọng<br /> điều lễ). Sớm nhận ra những điều đáng quý ở con mình nên ông đã hết<br /> lòng “chú ý rèn cho Côn sớm phát triển thiên tư”, “dưỡng tử giáo độc<br /> thư, thư trung hữu kim ngọc” (nuôi con phải biết dạy con đọc sách, vì<br /> trong sách có vàng ngọc), “chuyên tâm cho việc dạy cháu Côn học với<br /> trọng trách: dưỡng tinh súc nhuệ” (nuôi dưỡng sự tinh anh, dùi mài nhuệ<br /> khí để rồi gánh vác việc lớn). Ông cũng là người luôn luôn tâm niệm<br /> “phải tạc ngay vào tâm trí các con những bức tranh lịch sử bi tráng của<br /> quê hương, của đất nước ở cái thời mà ta chứng kiến, ta nghe, ta lượm lặt<br /> gom góp được” để khơi gợi ở con trẻ tình cảm và trách nhiệm đối với đất<br /> nước, dân tộc. Chính gia đình là khởi thủy tạo nên tính cách của mỗi<br /> người, đã tạo khắc vào con người những nguyên tắc đầu tiên của cuộc<br /> đời. Tinh hoa gia đình thanh cao và cả cái dấu ấn dân tộc hào hùng đã<br /> hợp thành dưỡng chất nuôi lớn nhân cách của Bác ngay từ thuở còn thơ.<br /> Đây cũng chính là một chủ ý của các tác giả nhằm tô đậm quan niệm rất<br /> mới mẻ nhưng cũng rất xưa cũ của văn hóa, văn học dân tộc: vĩ nhân,<br /> bên cạnh những điều phi thường, cũng chính là một con người bằng<br /> xương bằng thịt, được kết tinh từ truyền thống gia đình, tình làng nghĩa<br /> xóm, sức mạnh cộng đồng và thời đại.<br /> Tương tự như thế, Hồ Phương, trong CVC, cũng đã dành nhiều trang<br /> viết tâm huyết, sắc sảo để làm nổi bật vai trò, sự ảnh hưởng tích cực của<br /> cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc trong quá trình bồi đắp, phát huy những<br /> phẩm chất tốt đẹp của cậu bé Côn để hình thành nhân cách, lí tưởng, bản<br /> <br />