Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân khu vực miền Trung

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:234

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nghiên cứu lý luận và thực trạng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân khu vực miền Trung, các yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu. Trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp tác động tới hiệu quả thích ứng tâm lý nhằm nâng cao khả năng thích ứng nói chung với biến đổi khí hậu cho nông dân tại khu vực này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân khu vực miền Trung

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI --------  ------- ĐỖ TẤT THIÊN THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA NÔNG DÂN KHU VỰC MIỀN TRUNG Chuyên ngành: Tâm lý học Mã số: 9310401 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÂM LÝ HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. PHẠM THÀNH NGHỊ HÀ NỘI - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các dữ liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu của ai khác. Tác giả luận án Đỗ Tất Thiên
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến GS.TS. Phạm Thành Nghị, người hướng dẫn khoa học đã tận tình chỉ dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Học viện Khoa học Xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam; Khoa Tâm lý-Giáo dục - Học viện Khoa học Xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam; các nhà khoa học đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, các Phòng ban của trường Đại học Sư phạm TP.HCM, trường Đại học Quy Nhơn, Quý thầy cô, đồng nghiệp ở Khoa Tâm lý học, trường Đại học Sư phạm TP.HCM và Khoa Tâm lý - Giáo dục & Công tác xã hội trường Đại học Quy Nhơn đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình vừa công tác vừa học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận án. Xin gửi lời cảm ơn đến bà con nông dân huyện Tuy Phước, huyện Phù Mỹ tỉnh Bình Định, huyện Sơn Tịnh, huyện Bình Sơn tỉnh Quảng Ngãi và các cán bộ quản lý thuộc các Sở, ban, ngành, huyện, xã, thôn đã tham gia và giúp đỡ tôi trong giai đoạn khảo sát lấy số liệu cho luận án. Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến gia đình, người thân - những người luôn động viên, khuyến khích và giúp đỡ về mọi mặt để tôi có thể hoàn thành công việc nghiên cứu của mình. TP.HCM, ngày 16 tháng 05 năm 2018 NCS. Đỗ Tất Thiên
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA NGƯỜI NÔNG DÂN .................... 8 1.1. Những nghiên cứu về thích ứng ....................................................................... 8 1.2. Những nghiên cứu về thích ứng với biến đổi khí hậu của người nông dân ... 21 Tiểu kết chương 1................................................................................................... 31 Chương 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA NÔNG DÂN ................................................................................ 33 2.1. Lý luận về thích ứng ....................................................................................... 33 2.2. Lý luận về biến đổi khí hậu ............................................................................ 44 2.3. Khái niệm nông dân và một số đặc điểm tâm lý cơ bản của của nông trong việc thích ứng với biến đổi khí hậu ...................................................... 48 2.4. Lý luận về thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân ............................... 52 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................. 62 Chương 3. TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................ 63 3.1. Tổ chức nghiên cứu ........................................................................................ 63 3.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 65 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 76 Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA NÔNG DÂN .......................................... 77 4.1. Thực trạng thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân ............................... 77 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân ....................................................................................................... 126 4.3. Mô tả một số chân dung tâm lý điển hình trong việc thích ứng với biến đổi khí hậu .................................................................................................... 132 4.4. Đề xuất biện pháp nhằm nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu cho nông dân.......................................................................................... 143 Tiểu kết chương 4 .............................................................................................. 146 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 148 1. KẾT LUẬN...................................................................................................... 148 2. KIẾN NGHỊ ..................................................................................................... 149
DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ADPC Trung tâm Sẵn sàng Phòng chống Thiên tai Châu Á BĐKH Biến đổi khí hậu CĐ Cao đẳng COP Hội nghị Liên Hiệp Quốc về Biến đổi khí hậu ĐH Đại học ĐTB Điểm trung bình HST Hệ sinh thái IPCC Tổ chức liên Chính phủ về biến đổi khí hậu của Liên hiệp quốc SAD Chứng rối loạn lo âu xã hội TC Trung cấp THCS Trung học sơ sở THPT Trung học phổ thông UNDP Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc UNEP Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc UNFCCC Công ước khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Đặc điểm của mẫu nghiên cứu .............................................................. 66 Bảng 3.2. Độ tin cậy của bảng hỏi ......................................................................... 70 Bảng 4.1. Đánh giá thích ứng chung với bão lũ bất thường của nông dân ............ 77 Bảng 4.2. Kết quả thích ứng với bão lũ bất thường của người nông dân trên phương diện nhận thức chung ............................................................... 81 Bảng 4.3. Kết quả nhận thức của người nông dân về biểu hiện của bão lũ bất thường .................................................................................................... 84 Bảng 4.4. Kết quả nhận thức của người nông dân về hậu quả của bão lũ bất thường .................................................................................................... 86 Bảng 4.5. Kết quả tự nhận thức của người nông dân về khả năng chống đỡ với bão lũ bất thường ................................................................................... 90 Bảng 4.6. Kết quả nhận thức của người nông dân về việc đưa ra các cách thức để chống đỡ với bão lũ bất thường ........................................................ 92 Bảng 4.7. Kết quả về động cơ thúc đẩy hành động chống đỡ với bão lũ bất thường của nông dân ............................................................................. 94 Bảng 4.8. Kết quả mức độ thích ứng chung với bão lũ bất thường của nông dân qua sự thay đổi phương thức hoạt động và hiệu quả của sự thay đổi phương thức hoạt động .................................................................... 97 Bảng 4.9. Kết quả mức độ thay đổi các phương thức hoạt động cụ thể để thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân ............................................... 99 Bảng 4.10. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động trong trồng trọt để thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân .................................... 103 Bảng 4.11. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động trong trồng trọt để thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân phân theo giới tính và địa bàn sinh sống ................................................................................. 106 Bảng 4.12. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động trong chăn nuôi để thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân .................................... 108
Bảng 4.13. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động trong chăn nuôi phân theo giới tính và địa bàn sinh sống ............................................. 111 Bảng 4.14. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động để duy trì sinh hoạt thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân ............................ 113 Bảng 4.15. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động để giữ an toàn cho nhà cửa, tài sản thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân .......... 115 Bảng 4.16. Kết quả mức độ thay đổi phương thức hoạt động để chuẩn bị chống đỡ với bão lũ bất thường của người dân cho bản thân và gia đình ..... 117 Bảng 4.17. Hiệu quả của sự thay đổi phương thức hoạt động để thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân........................................................... 122 Bảng 4.18. Hiệu quả của sự thay đổi phương thức hoạt động để thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân phân theo giới tính và địa bàn sinh sống...................................................................................................... 123 Bảng 4.19. Mối quan hệ giữa các mặt biểu hiện của thích ứng với bão lũ bất thường của nông dân ........................................................................... 125 Bảng 4.20. Kết quả mức độ phối hợp với người xung quanh và tận dụng các nguồn lực để chống đỡ với bão lũ bất thường của nông dân .............. 127 Bảng 4.21. Ảnh hưởng sự phối hợp với mọi người xung quanh và tận dụng các nguồn lực để chống đỡ với bão lũ bất thường ..................................... 130 Bảng 4.22. Kết quả so sánh sự khác biệt về trình độ của nông dân ........................ 131 Bảng 4.23. Kết quả thích ứng chung với bão lũ bất thường của trường hợp 1 ....... 133 Bảng 4.24. Kết quả thích ứng của trường hợp 1 với bão lũ bất thường trên phương diện nhận thức chung ............................................................. 133 Bảng 4.25. Kết quả thích ứng của trường hợp 1 với bão lũ bất thường trên phương diện động cơ thúc đẩy sự thay đổi phương thức hành động .. 134 Bảng 4.26. Kết quả mức độ thích ứng chung với bão lũ bất thường của trương hợp 1 qua sự thay đổi phương thức hoạt động và hiệu quả của sự thay đổi phương thức hoạt động .......................................................... 135 Bảng 4.27. Kết quả thích ứng chung với bão lũ bất thường của trường hợp 2 ....... 138
Bảng 4.28. Kết quả thích ứng với bão lũ bất thường của trường hợp 2 trên phương diện nhận thức chung ............................................................. 139 Bảng 4.29. Kết quả thích ứng của trường hợp 2 với bão lũ bất thường trên phương diện động cơ thúc đẩy sự thay đổi phương thức hành động .. 140 Bảng 4.30. Kết quả thích ứng với bão lũ bất thường của trường hợp 2 qua sự thay đổi phương thức hoạt động và hiệu quả của sự thay đổi phương thức hoạt động ........................................................................ 141
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Biến đổi khí hậu được xem là thách thức lớn đối với nhân loại. Biến đổi khí hậu tác động đến mọi mặt của đời sống và hoạt động sản xuất của con người cũng như môi trường trên phạm vi toàn thế giới. Mực nước biển dâng gây ngập lụt, nhiễm mặn, nhiệt độ tăng, các hiện tượng thiên tai bất thường... gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến nông nghiệp, công nghiệp, các hệ thống kinh tế - xã hội. Vấn đề biến đổi khí hậu làm thay đổi toàn diện và sâu sắc quá trình phát triển và an ninh toàn cầu như tài nguyên nước, lương thực, việc làm, kinh tế, văn hóa, xã hội, thương mại, ngoại giao... và đặc biệt là đe dọa trực tiếp đến tính mạng cũng như sức khỏe thể chất và tinh thần của con người. Việt Nam được đánh giá là một trong những quốc gia bị ảnh hưởng nặng nề bởi tác động của biến đổi khí hậu do bờ biển dài, phụ thuộc nhiều vào nông nghiệp và trình độ phát triển thấp của khu vực nông thôn. Trong những năm qua, dưới tác động của biến đổi khí hậu, tần suất và cường độ thiên tai ngày càng gia tăng, gây ra nhiều tổn thất to lớn về người, tài sản, các cơ sở hạ tầng về kinh tế, văn hóa, xã hội, tác động xấu đến môi trường. Chỉ tính trong 15 năm trở lại đây, các hiện tượng thiên tai cực đoan như: bão, lũ, lũ quét, sạt lở đất, úng ngập, hạn hán, xâm nhập mặn... đã làm thiệt hại đáng kể về người và tài sản, đã làm chết và mất tích hơn 10.711 người, thiệt hại về tài sản ước tính chiếm khoảng 1,5% GDP/năm. Theo WHO từ năm 1989 đến năm 2011, trung bình mỗi năm ở Việt Nam, có 567 người chết (kể cả mất tích) do thảm họa thiên nhiên, thiệt hại 1,9 tỷ USD tổng sản phẩm quốc nội theo sức mua GDP [2, tr.5]. Nhận thức những tác động nghiêm trọng của biến đổi khí hậu đến sự phát triển bền vững của đất nước, Chính phủ Việt Nam đã sớm tham gia và phê chuẩn Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu và Nghị định thư Kyoto, đồng thời chỉ đạo từng bước hoàn thiện các văn bản pháp luật, tạo hành lang pháp lý cho công tác phòng chống và giảm nhẹ thiên tai, ứng phó với biến đổi khí hậu. 1
Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2020 của Nghị quyết Đại hội Đảng XI đã khẳng định “Phát triển kinh tế - xã hội phải luôn coi trọng bảo vệ và cải thiện môi trường, chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu”, đồng thời xác định mục tiêu, định hướng đẩy mạnh công tác nghiên cứu, dự báo khí tượng thủy văn, biến đổi khí hậu và đánh giá tác động để chủ động triển khai thực hiện có hiệu quả các giải pháp phòng, chống thiên tai và ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường hợp tác quốc tế để phối hợp hành động và tranh thủ sự giúp đỡ của cộng đồng quốc tế [2, tr.38-39]. Khu vực miền Trung được cho là một trong những vùng gánh chịu hậu quả nặng nề của biến đổi khí hậu. Những thiệt hại về vật chất và tinh thần do biến đổi khí hậu gây ra ở khu vực này là rất lớn, nhất là đối với nông dân - những người trực tiếp sinh sống, lao động và phụ thuộc rất nhiều vào những biến động về thời tiết và khí hậu. Những thiệt hại này sẽ vô cùng nghiêm trọng nếu như người nông dân ở đây không tích cực thực hiện quá trình thay đổi hoạt động sống của mình, không thực hiện kịp thời những biện pháp thích ứng và áp dụng các kinh nghiệm bản địa trong việc dự báo khả năng xảy ra nhằm phòng ngừa và giảm nhẹ các rủi ro của các hiện tượng thời tiết cực bất thường, đoan do biến đổi khí hậu gây ra. Do đó, việc nghiên cứu về thực trạng thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân, từ đó đề xuất các biện pháp phù hợp giúp người nông dân nâng cao khả năng thích ứng của mình trước những biến đổi này là vô cùng cấp thiết. Trên thực tế, đã có nhiều đề tài nghiên cứu về thích ứng dưới góc độ Tâm lý học như hướng nghiên cứu thích ứng với nghề nghiệp và lao động; thích ứng với hoạt động học tập; thích ứng với môi trường văn hóa mới, thích ứng xã hội... Tuy nhiên, nghiên cứu về thích ứng của người nông dân với biến đổi khí hậu nói chung và của nông dân khu vực miền Trung nói riêng dưới góc độ Tâm lý học vẫn chưa được các học giả quan tâm đúng mức. Đặc biệt, việc xem xét thích ứng tâm lý theo quan điểm Tâm lý học hoạt động giúp phát hiện sự thích ứng tâm lý xảy ra ở cấp độ hoạt động nhận thức, động lực thúc đẩy và thích ứng về hành vi (phương thức hoạt động) với những thay đổi của điều kiện hoạt động xảy ra ở bên ngoài, mà những phát hiện hay số liệu loại này còn thiếu hụt trong kết quả của hầu hết các nghiên 2
cứu về thích ứng với biến đổi khí hậu ở nước ta. Xuất phát từ những lý do nêu trên, vấn đề “Thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân khu vực miền Trung” được lựa chọn để thực hiện trong luận án này. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lý luận và thực trạng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân khu vực miền Trung, các yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu. Trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp tác động tới hiệu quả thích ứng tâm lý nhằm nâng cao khả năng thích ứng nói chung với biến đổi khí hậu cho nông dân tại khu vực này. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan tình hình nghiên cứu về thích ứng tâm lý và thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân. - Xây dựng cơ sở lý luận về thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân. - Phân tích thực trạng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân khu vực miền Trung và các yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng. - Đề xuất một số biện pháp tác động nhằm nâng cao khả năng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu cho nông dân khu vực miền Trung. 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Mức độ và biểu hiện thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Giới hạn về đối tượng nghiên cứu Biến đổi khí hậu diễn biến rất phức tạp và có nhiều biểu hiện như: mực nước biển dâng cao; nhiệt độ trung bình tăng; các hiện tượng thời tiết cực đoan... Nhưng trong khuôn khổ luận án này, chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu ở mặt biểu hiện các hiện tượng thời tiết cực đoan của BĐKH là: bão, lũ bất thường. Thích ứng tâm lý với bão lũ bất thường của nông dân được nghiên cứu trên cơ sở chủ thể nhận thức được vấn đề; có động cơ thúc đẩy sự thay đổi phương thức 3
hành động; tiến hành thực hiện phương thức hành động mới, đánh giá kết quả và vòng hoạt động lại lặp lại. Đề tài chỉ nghiên cứu một số yếu tố thuộc về cá nhân chi phối khả năng thích ứng tâm lý với bão lũ bất thường của nông dân khu vực miền Trung như trình độ học vấn của chủ thể và mức độ phối hợp với mọi người xung và tận dụng các nguồn lực để chống đỡ với bão lũ bất thường. 3.2.2. Giới hạn về khách thể nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu chính của đề tài: 381 nông dân. - Khách thể nghiên cứu bổ trợ: Cán bộ quản lý làm công tác phòng ngừa và giảm nhẹ rủi ro của thiên tai thuộc các Sở, Ban ngành các tỉnh, huyện, xã. 3.2.3. Giới hạn về địa bàn nghiên cứu Đề tài chỉ nghiên cứu tại một số xã ven biển thuộc 4 huyện của 2 tỉnh Quảng Ngãi và Bình Định - những vùng chịu ảnh hưởng lớn của bão, lũ bất thường. 3.2.4. Thời gian nghiên cứu: từ năm 2014 đến năm 2017 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận nghiên cứu 4.1.1. Tiếp cận hoạt động Xem thích ứng như một cấu thành tâm lý được hình thành, phát triển và biểu hiện trong hoạt động. Thích ứng tâm lý được xem như quá trình thay đổi hoạt động sống để đáp ứng yêu cầu của điều kiện sống mới. Nghiên cứu thích ứng tâm lý với BĐKH của nông dân khu vực miền Trung phải nghiên cứu thông qua thực tiễn của các hoạt động sinh sống và lao động sản xuất... trong điều kiện bão lũ bất thường do BĐKH gây ra. Bên cạnh đó, luận án còn lấy khung lý thuyết của trường phái Tâm lý học Hoạt động là cơ sở lý luận và phương pháp luận chủ đạo trong tiến trình nghiên cứu. 4.1.2. Tiếp cận hệ thống - cấu trúc Xem xét đối tượng nghiên cứu (thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân) với tư cách là một hệ thống cấu trúc, bao gồm các mặt biểu hiện: nhận thức được vấn đề; có động cơ thúc đẩy sự thay đổi phương thức hành động; tiến 4
hành thực hiện phương thức hành động mới, đánh giá kết quả và vòng hoạt động lại lặp lại có liên quan với nhau, quy định lẫn nhau. Đồng thời, nghiên cứu sự thích ứng của nông dân với BĐKH trong mối quan hệ tương hỗ với các yếu ảnh hưởng. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu đề ra, luận án sử dụng phối hợp các phương pháp sau: - Phương pháp nghiên cứu văn bản, tài liệu. - Phương pháp khảo sát bằng bảng hỏi. - Phương pháp phỏng vấn. - Phương pháp quan sát. - Phương pháp phân tích chân dung tâm lý điển hình. - Phương pháp xử lý, phân tích thống kê. Mục đích và cách thức sử dụng các phương pháp được trình bày cụ thể ở Chương 3 5. Đóng góp mới của luận án 5.1. Đóng góp về mặt lý luận Luận án đã xác định hệ thống khái niệm công cụ, nhất là khái niệm thích ứng với BĐKH của nông dân. Đặc biệt, việc xem xét thích ứng tâm lý với BĐKH theo hướng tiếp cận của Tâm lý học hoạt động giúp luận án phát hiện sự thích ứng tâm lý xảy ra ở cấp độ nhận thức (hoạt động nhận thức, trong đó có đánh giá phương thức hoạt động cũ và tìm hiểu phương thức hoạt động mới), với hệ thống động cơ (mục tiêu, nhu cầu, xúc cảm...), hệ thống hành động thay đổi phương thức hoạt động và đánh giá kết quả của sự thay đổi phương thức hoạt động với những thay đổi của điều kiện hoạt động xảy ra ở bên ngoài, mà những phát hiện hay số liệu loại này còn thiếu hụt trong kết quả của hầu hết các nghiên cứu về thích ứng với biến đổi khí hậu ở nước ta. Bên cạnh đó, luận án đã xây dựng cơ sở lý luận về các biểu hiện cụ thể của từng cấu thành trong thích ứng tâm lý. Đây cũng chính là cơ sở để thiết kế thang đo sử dụng trong khảo sát. Những nghiên cứu này góp phần làm sáng tỏ hơn lý luận Tâm lý học hoạt động nói riêng và Tâm lý học nói chung về thích ứng và thích ứng tâm lý với BĐKH của nông dân. 5
5.2. Đóng góp về mặt thực tiễn Luận án xem xét thích ứng như một năng lực trí tuệ - một cấu thành tâm lý mới được hình thành trong quá trình chủ thể thay đổi hoạt động sống để ứng phó với những thay đổi của điều kiện môi trường. Kết quả nghiên cứu đã phát hiện được rằng mức độ thích ứng với BĐKH của nông dân chưa cao. Trong các thành phần của cấu thành tâm lý mới này, nổi trội nhất là thành tố động cơ thúc đẩy sự thay đổi phương thức hoạt động, kế đó là cấu thành nhận thức những vấn đề có liên quan đến bão lũ bất thường hai thành tố này đều thể hiện ở mức Khá. Thành tố về phương thức hoạt động mới có mức thể hiện thấp nhất trong các thành tố của cấu thành tâm lý mới tạo nên mức độ thích ứng. Bên cạnh đó, luận án cũng đã chỉ ra các yếu tố như: phối hợp với mọi người xung quanh và tận dụng các nguồn lực để thích ứng và trình độ học vấn là có ảnh hưởng đến mức độ thích ứng và khả năng dự báo mức độ ảnh hưởng đến thực trạng. Luận án đã xây dựng một số chân dung tâm lý điển hình của người nông dân trong quá trình thích ứng với bão lũ bất thường. Đồng thời, luận án đề xuất các biện pháp phù hợp để nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH của người nông dân: biện pháp nhằm nâng cao nhận thức về những vấn đề có liên quan đến bão lũ bất thường; biện pháp nâng cao mức độ thay đổi phương thức hành động để thích ứng với bão lũ bất thường cho người nông dân và biện pháp nâng cao mức độ phối hợp với mọi người xung quanh và tận dụng các nguồn lực để thích ứng. Những kết quả nghiên cứu mới từ thực tiễn sẽ là tài liệu tham khảo bổ ích cho các cơ quan đoàn thể và người nông dân khu vực miền Trung. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận: Kết quả nghiên cứu lý luận của luận án góp phần bổ sung và làm phong phú lý luận của Tâm lý học hoạt động nói riêng và Tâm lý học nói chung về thích ứng tâm lý và thích ứng tâm lý với BĐKH của nông dân. Đây là dạng thích ứng trong hoạt động tâm lý, thể hiện trong nhận thức bối cảnh, động cơ hoạt động; tiến hành thực hiện phương thức hoạt động mới, đánh giá kết quả của sự thay đổi phương thức hoạt động. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu thực tiễn của luận án đã làm rõ 6
thực trạng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân và một số yếu tố ảnh hưởng đến thực trạng. Luận án đã xem xét thích ứng như một năng lực trí tuệ - một cấu thành tâm lý mới cần hình thành cho chủ thể. Qua đó, muốn tăng khả năng thích ứng tâm lý với biến đổi khí hậu của nông dân phải thay đổi các cấu thành tâm lý của thích ứng như: nâng cao nhận thức, động cơ thúc đẩy hoạt động, đặc biệt là phải giúp người dân thay đổi phương thức hoạt động và đánh giá kết quả của sự thay đổi phương thức hoạt động. Kết quả nghiên cứu này là cơ sở để người nông dân và các cơ quan ban ngành có liên quan tham khảo trong quá trình xây dựng nội dung chương trình tập huấn, lập kế hoạch hành động cụ thể và hoàn thiện chính sách nhằm góp phần giúp người nông dân thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu; kết luận và kiến nghị; danh mục công trình đã công bố của tác giả; tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4 chương: - Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân - Chương 2: Cơ sở lý luận về thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân - Chương 3: Tổ chức và phương pháp nghiên cứu - Chương 4: Kết quả nghiên cứu thực tiễn về thích ứng với biến đổi khí hậu của nông dân 7
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CỦA NGƯỜI NÔNG DÂN 1.1. Những nghiên cứu về thích ứng tâm lý 1.1.1. Những nghiên cứu về thích ứng tâm lý ở nước ngoài Vào những năm 50, 60 của thế kỷ XX, thích ứng trong tâm lý được nhiều nhà Tâm lý học trên thế giới quan tâm nghiên cứu như: Mỹ, Đức, Anh... đặc biệt là các nhà Tâm lý học Liên Xô. Những nghiên cứu này có thể được chia thành ba hướng nghiên cứu chính: hướng nghiên cứu thích ứng với hoạt động học tập hướng nghiên cứu thích ứng với nghề nghiệp và lao động hướng nghiên cứu thích ứng với môi trường văn hóa, xã hội. a) Hướng nghiên cứu thích ứng tâm lý với hoạt động học tập Nghiên cứu về thích ứng với hoạt động học tập, các tác giả chủ yếu tập trung làm rõ lý luận, thực trạng của việc thích ứng, các yếu ảnh hưởng đến việc thích ứng và đề xuất một số biện pháp nhằm giúp người học thích ứng tốt hơn với hoạt động học tập. Hướng nghiên cứu nhằm chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng thích ứng với hoạt động học tập thường tập trung vào nghiên cứu ảnh hưởng của văn hóa, của gia đình, mối quan hệ bạn bè, tình cảm, trí tuệ, hoạt động giảng dạy của giáo viên... Có thể kể đến một số nghiên cứu tiêu biểu theo hướng này như: “Sự thích ứng của sinh viên với hoạt động học tập trong nhà trường sư phạm: những khó khăn, các vấn đề và con đường giải quyết chúng” của tác giả Volgina T.Iu (2007). Nghiên cứu đã chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình thích ứng là: Nguồn gốc xuất thân, lứa tuổi và giới tính [135, tr.151-161]. Tác giả A. . Piskun (2011 , khi nghiên cứu về: “Ảnh hưởng của những đặc điểm trí tuệ đến sự thích ứng với hoạt động học của sinh viên trường đại học kỹ thuật” trên sinh viên năm thứ nhất các trường đại học kỹ thuật đã cho rằng, khó khăn trong quá trình thích ứng của sinh viên với hoạt động học tập không chỉ liên quan đến xúc cảm, tình cảm hay môi trường giao tiếp mà nó còn liên quan đến những hạn chế trong sự phát triển trí tuệ, đặc biệt liên quan đến tư duy lôgic, không gian và kỹ thuật 124, tr.73-81]. Nghiên 8
cứu của Yao-Ming WU (Đại học Quốc gia Đài Loan năm 2000 trên học sinh tiểu học khu vực Pingtung về ảnh hưởng của việc quản lý lớp học tới sự thích ứng học tập của người học cho kết quả: Có mối quan hệ tích cực giữa việc quản lý lớp học của giáo viên với sự thích ứng học tập của học sinh; có sự trái ngược về cách quản lý lớp học của giáo viên dạy nhóm học sinh điểm kém và nhóm học sinh điểm cao [140, tr.114-144]. Các nghiên cứu theo hướng này đã chỉ ra khá nhiều yếu tố ảnh hưởng đến thích ứng với hoạt động học tập của người học. Mỗi nghiên cứu đều tập trung phân tích một vài yếu tố ảnh hưởng cùng với sự phân tích sâu sắc những ảnh hưởng của các yếu tố đó trên những trường hợp cụ thể. Đây là cơ sở quan trọng để tác động nhằm nâng cao chất lượng dạy và học. Tuy nhiên, mỗi tác giả chỉ đề cập một đến hai yếu tố, chưa có công trình nào nghiên cứu một tổ hợp gồm nhiều yếu tố để chỉ ra thứ bậc ảnh hưởng để từ đó có biện pháp tác động dài hạn, hệ thống. Hướng nghiên cứu thực trạng thích ứng với hoạt động học tập và đưa ra các biện pháp tác động nhằm giúp người học thích ứng tốt hơn với việc học có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như: nghiên cứu thực trạng kĩ năng học tập của SV của Trường Đại học Tomsk (Liên Xô, 1970). Các tác giả đã tiến hành giảng dạy sáu chuyên đề (2tiết/chuyên đề) cho SV biết: cách nghe và nghe bài giảng trên lớp, cách sử dụng giáo trình và tài liệu tham khảo, cách chuẩn bị một đề cương xêmina… Việc tổ chức dạy học cho SV theo các chuyên đề kết hợp giảng bài, thảo luận tập thể và tham gia rèn luyện kỹ năng thực hành có hướng dẫn của GV đã đem lại kết quả tốt, trong một thời gian ngắn SV đã thay đổi phương pháp học và đạt kết quả cao hơn. Một công trình khác của trường ĐHSP BaCu (Adecbaidan - Liên Xô) nghiên cứu thực trạng kĩ năng làm việc ở thư viện của SV năm thứ hai. Kết quả nghiên cứu chỉ ra: để giúp SV thích ứng được với kỹ năng làm việc ở thư viện, các nhà nghiên cứu đã hướng dẫn cho họ nắm vững cấu trúc thư mục, cách lựa chọn sách để đọc và cách tìm sách tại thư viện [Dẫn theo 50, tr.10-11]. Dựa vào kết quả nghiên cứu thực trạng để đưa ra những biện pháp tác nhằm giúp người học thích ứng tốt hơn với hoạt động học tập là hướng nghiên cứu hay. Tuy nhiên, những biện pháp do các nhà nghiên cứu đưa ra còn thiếu tính hệ thống và chưa dựa trên các yếu tố ảnh hưởng để đề xuất cũng là điểm yếu của những nghiên cứu này. Hướng nghiên cứu thích ứng với hoạt động học tập về mặt lý luận có thể kể 9
đến một số nghiên cứu tiêu biểu như: Harold W.Bernard trong tác phẩm “Tâm lý học về học tập và giảng dạy” (1954) đã đưa ra những chỉ dẫn cơ bản dành cho giáo viên khi gặp phải những người học gặp khó khăn về thích ứng học tập như: 1. Thường xuyên khen; 2. Cụ thể hoá bài học 3. Thường xuyên luyện tập và lặp lại thông tin; 4. Nhấn mạnh vào những điểm: đúng giờ giấc, sạch sẽ, sức khoẻ để người học ứng dụng vào thực tiễn; 5. Kiên nhẫn; 6. Ra những chỉ thị và mệnh lệnh rõ ràng; 7. Học đọc và học toán phải nhấn mạnh vài tình huống hằng ngày. Thí dụ phải giản dị và rõ ràng; 8. Cố gắng tận dụng khả năng của người học ở các lĩnh vực khác nhau; 9. Xếp loại học tập cần căn cứ vào sự phát triển cá nhân hơn là thành tích học tập; 10. Ứng dụng việc học vào công việc đơn giản trong cuộc sống thực [88, tr. 23- 55]. Hay, ABE Arkoff trong tác phẩm “Thích ứng và sức khỏe tinh thần” đã chỉ ra sự thích ứng nói chung bao gồm các chỉ số sau: Hạnh phúc, sự hài lòng, lòng tự trọng, sự phát triển cá nhân, sự trưởng thành cá nhân, sự hội nhập cá nhân, khả năng tiếp xúc với môi trường, sự độc lập với môi trường [85, tr. 11-67]. Điều đáng tiếc ở những nghiên cứu này là chỉ mới dừng lại ở việc chỉ báo về mặt lý luận, chưa có con số thống kê cụ thể. Trong khi trên thực tế, nghiên cứu lý luận và thống kê thực trạng trên cơ sở lý luận phải có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Nếu những kết quả nghiên cứu với sự kiểm định của thống kê sẽ có giá trị khoa học và là minh chứng thuyết phục hơn. b) Hướng nghiên cứu thích ứng tâm lý với nghề nghiệp và lao động Thích ứng nghề nghiệp là quá trình thay đổi của cá nhân để đáp ứng yêu cầu về nhận thức, thái độ và kỹ năng nghề nghiệp. Các tác giả nghiên cứu về thích ứng với hoạt động nghề nghiệp trên thế giới và trong nước thường tập trung vào đối tượng người học trong quá trình thích ứng nghề tại trường học và của người lao động tại các cơ quan, đơn vị sản xuất, kinh doanh. Hướng nghiên cứu thích ứng với hoạt động nghề nghiệp của người học trong quá trình thích ứng nghề tại trường học có thể kể đến các nghiên cứu tiêu biểu như: nghiên cứu “Đặc điểm của sự thích ứng xã hội và nghề nghiệp của người sinh viên tốt nghiệp trường sư phạm” ở Liên Xô (cũ (1969), tác giả E.A. Ermolaeva đã đưa ra bốn chỉ số khách quan (Chất lượng công việc Trình độ tay nghề; Uy tín của cá nhân trong tập thể; Sự tuân thủ kỷ luật lao động) và ba chỉ số chủ quan (Thái độ hài lòng với công việc Điều kiện làm việc; Mối quan hệ với người khác trong tập thể) 10
của sự thích ứng nghề nghiệp [Dẫn theo 55, tr.12]. Hay nghiên cứu “thích ứng nghề nghiệp của sinh viên Đại học Kim loại - Mỏ” (1973) của tác giả N.I. Ivanov và A.V. Cleremov. Kết quả nghiên cứu đã khẳng định: “thích ứng nghề nghiệp là một quá trình phức tạp và nhiều mặt. Thích ứng nhanh hay chậm đối với việc học tập và thực hành nghề nghiệp ở trường Đại học có tương quan rất lớn với kết quả học tập” [Dẫn theo 55, tr.9]. Ở một khía cạnh khác, các tác giả Peter Creed, Tracy Fallon và Michelle Hood thuộc trường Đại học Griffith Australia đã có công trình nghiên cứu về “Mối quan hệ giữa thích ứng nghề và mối quan tâm về nghề trong giới trẻ” (2009). Họ đã tiến hành nghiên cứu 245 sinh viên năm thứ nhất về các mối quan tâm về nghề nghiệp, sự thích ứng nghề, xu hướng về nghề, Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra rằng: Thích ứng nghề có mối quan hệ bên trong và có thể bị ảnh hưởng bởi những nhân tố đầu tiên (kê hoạch xây dựng nghề, khám phá nghề, xu hướng nghề, sự quyết định nghề,… . Những nhân tố thích ứng nghề có mối quan hệ nội hàm và bị ảnh hưởng bởi nhiều nhân tố khác,… [121, tr.35-43]. Nhìn chung, những nghiên cứu về thích ứng nghề của người học trong quá trình thích ứng nghề tại trường học đã được các nhà nghiên cứu phân tích dưới nhiều góc độ từ lý luận, thực trạng, yếu tố ảnh hưởng đến biện pháp tác động nhằm giúp người học thích ứng nghề tốt hơn tại trường học. Tuy nhiên, thích ứng nghề là cả một quá trình lâu dài từ khi tìm hiểu, chọn nghề, học nghề, thực hành nghề… Do vậy, nếu có những nghiên cứu tiếp sau để chỉ ra mối tương quan giữa việc thích ứng nghề tại trường học và khi đã tham gia lao động thực tế thì sẽ đưa ra nhìn nhận xuyên suốt, đa chiều và thuyết phục hơn. Hướng nghiên cứu thích ứng với hoạt động nghề nghiệp tại các cơ quan, đơn vị sản xuất, kinh doanh có thể kể đến các nghiên cứu tiêu biểu như: Tác giả Pankova Tachiana Anna Tonnepna với đề tài: “Thích ứng tâm lý nghề nghiệp của các chuyên gia trẻ” đã nghiên cứu trí tuệ xã hội như là yếu tố thích ứng tâm lý xã hội của một chuyên gia trẻ. Hiệu quả thích ứng tâm lý xã hội của chuyên gia trẻ theo các tiêu chí bên trong có liên quan chặt chẽ với trình độ trí tuệ xúc cảm bên trong và trình độ trí tuệ xúc cảm liên nhân cách (ứng xử, quan hệ . Dẫn theo 25, tr.12]. Năm 1979, Serbacov A.I. và Mudric A.V. nghiên cứu “Sự thích ứng nghề nghiệp của người thầy giáo”. Các tác giả có quan điểm về thích ứng gần với rmolaeva .A., nhưng nhấn mạnh bản thân sự làm quen với điều kiện và đặc điểm 11
của hoạt động (lao động cũng được xem như là quá trình thích ứng, “Thích ứng nghề nghiệp của người thầy giáo là quá trình thích nghi với những điều kiện thực tế của hoạt động sư phạm thể hiện ở nhà giáo dục trẻ khi mới vào công tác ở trường phổ thông”. Cũng trong qua trình nghiên cứu về thích ứng nghề nghiệp của người giáo viên, Serbacov A.I. và Mudric A.V. đã đi sâu phân tích yếu tố chủ quan và khách quan có ảnh hưởng đến hiệu quả thích ứng nghề nghiệp [Dẫn theo 55, tr.12- 13]. Năm 1979, Pine G.J. thuộc đại học Boston nghiên cứu “Sự thích ứng của giáo viên trong nghiên cứu”, kết quả nghiên cứu cho thấy, để thích ứng với hoạt động nghề nghiệp, người giáo viên trước tiên phải thích ứng được với những phương pháp giảng dạy rất thông thường; khi thích ứng được với các phương pháp thông thường họ mới tự tin đổi mới phương pháp. Thích ứng của giáo viên với nghiên cứu khoa học, là một tiêu chí đánh giá sự phát triển nghề nghiệp; thích ứng của giáo viên với hoạt động nghiên cứu khoa học là một tiêu chí để đánh giá thích ứng nghề của giáo viên trong giai đoạn hiện nay [122, tr.28]. Năm 2007, Shcheglova S. N. nghiên cứu “Các đặc trưng thích ứng của giáo viên phổ thông đối với các giá trị của việc sử dụng máy tính”, tác giả cho rằng thích ứng của giáo viên với những giá trị xã hội thông tin là phương pháp độc đáo đòi hỏi tính tích cực trong giảng dạy. Công trình nghiên cứu của Shcheglova S.N. đã góp phần khẳng định đòi hỏi tất yếu của thế kỷ XXI đối với con người nói chung và giáo viên nói riêng. Muốn tồn tại, muốn cống hiến được tốt trong hoạt động nghề nghiệp của mình người giáo viên phải thích ứng với sự biến đổi của xã hội, cụ thể là thích ứng với công nghệ thông tin [125, tr.33-42]. Như vậy, các công trình nghiên cứu trên chỉ mới tập trung chủ yếu vào việc phân tích thích ứng nghề nghiệp của người giáo viên và những người lao động trẻ nói chung. Tuy nhiên trên thực tế, có rất nhiều lĩnh vực nghề nghiệp đa dạng nhất là một số lĩnh vực nghề nghiệp có những yêu cầu công việc rất phức tạp cần có sự nghiên cứu vào chiều sâu để chỉ ra được cách thức cụ thể giúp người lao động thích ứng hiệu quả hơn với những lĩnh vực nghề nghiệp này. Bên cạnh hai hướng nghiên cứu cơ bản trên về thích ứng với nghề nghiệp, lao động, M.V. Vôlannen (Ở Phần Lan cho rằng giữa hai giai đoạn trên, việc học nghề và lao động nghề của thanh niên tồn tại một thời kỳ chuyển tiếp có thể kéo dài từ 5 - 7 năm, được đặc trưng bởi hàng loạt các sự kiện như: học nghề, thay đổi 12