Bài giảng dịch tễ học thú y part 8

Chia sẻ: Safskj Aksjd | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

167
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'bài giảng dịch tễ học thú y part 8', khoa học tự nhiên, nông - lâm phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng dịch tễ học thú y part 8

3. Y u t truy n lây • Y u t truy n lây là khâu th hai c a trình sinh d ch nó đóng vai trò trung gian đưa m m b nh t ngu n b nh t i đ ng v t c m th . • Trên y u t truy n lây m m b nh ch t n t i m t th i gian nh t đ nh r i s b tiêu di t, th i gian t n t i ph thu c vào lo i m m b nh, lo i y u t truy n lây. • Các y u t truy n lây g m hai lo i: Nh ng y u t sinh v t và nh ng y u t không ph i là sinh v t. • Y u t truy n lây sinh v t Côn trùng, ti t túc: Côn trùng ti t túc đóng vai trò truy n lây theo hai cách là truy n lây cơ h c và truy n lây sinh h c. Truy n lây cơ h c: côn trùng và m m b nh không có m i quan h sinh h c, m m b nh ch t n t i mà không có bi n hoá nào c : m m b nh ch dính thân, vòi… Truy n lây sinh h c: m m b nh t n t i và phát tri n trong cơ th con trùng trong su t đ i s ng c a nó: nhân lên, ho c bi n đ i hình thái, ho c chuy n sang ký ch khác Các loài thú khác: c n đ c bi t chú ý t i các loài chim di cư, lo i g m nh m nhím, chu t vì chúng có th mang và làm phát tán m m b nh đi xa. Ngư i: Cũng là y u t truy n lây quan quan tr ng trong các b nh truy n nhi m. Đ c bi t là nh ng ngư i do ngh nghi p mà ph i phơi nhi m v i gia súc, gia c m. M m b nh có th dính vào tay, chân, qu n áo, d y dép và lan truy n đi xa. 113
• Y u t truy n lây không ph i là sinh v t Đ t, nư c, không khí: r t nhi u lo i m m b nh có th t n t i ngo i c nh r t lâu r i t đó lan truy n đi xa. Ho c xâm nh p vào cơ th đ ng v t qua v t thương, qua đư ng hô h p, tiêu hoá… Đ v t d ng c : M i đ v t dùng cho đ ng v t b nh ho c phơi nhi m v i con b nh đ u có th mang và truy n b nh, đây là y u t truy n lây khá ph bi n. Th c ăn, nư c u ng: là nh ng y u t truy n lây ph bi n nh t vì đa s b nh truy n nhi m c a đ ng v t nuôi lây qua đư ng tiêu hoá. Th c ăn nư c u ng r t d nhi m m m b nh t ch t th i c a con v t, t đ t, không khí, d ng c ch bi n ho c các đ ng v t khác. B n thân th c ăn b hư h ng có th bi n thành môi trư ng sinh sông cho nhi u lo i m m b nh, nư c u ng có th ch a m m b nh ho c đ c t c a chúng. Thú s n và xác ch t: M i s n ph m và ch t bài ti t l y t đ ng v t b nh (th t, tr ng, s a, da, lông, phân, nư c ti u…), có th ch a m m b nh và truy n b nh cho đ ng v t khác và con ngư i, đ c bi t trong đi u ki n giao thông ngày nay. Do v y c n chú ý đ n công tác v sinh tiêu đ c, ki m soát gi t m , ki m tra v sinh thú y đ h n ch s lây lan c a m m b nh. 4. Đ ng v t c m th • Đây là khâu th 3 không th thi u đư c c a quá trình sinh d ch. Có ngu n b nh và nhân t trung gian nhưng n u cơ th đ ng v t không c m th v i b nh (do có mi n d ch) thì d ch không th phát sinh. V y s c c m th c a đ ng v t đ i v i b nh là đi u ki n b t bu c đ d ch phát sinh và phát tri n. • S c c m th đ i v i b nh ph thu c vào s c đ kháng c a chúng. Do v y ta ph i ch đ ng làm tăng s c đ kháng không đ c hi u c a đ ng v t b ng cách chăm sóc nuôi dư ng, v sinh… và s c đ kháng đ c hi u b ng cách tiêm phòng vacxin, kháng huy t thanh… đ d ch b nh ít ho c không x y ra. 114
5. Cơ ch và phương th c truy n lây • B nh đư c truy n t đ ng v t b nh qua đ ng v t kho b ng các y u t truy n lây theo nh ng quy lu t nh t đ nh, nh ng quy lu t truy n lây đó còn đư c g i là cơ ch truy n lây. • Nơi khu trú đ u tiên c a m m b nh trong cơ th là nơi có đ đi u ki n cho m m b nh sinh s n, nhân lên và đ m b o cho nó đư c bài xu t ra ngoài. Hai đi u ki n nói trên c a nơi khu trú đ u tiên r t c n thi t cho s lưu t n c a m m b nh. (C n phân bi t nơi khu trú đ u tiên v i nơi khu trú th 2, b i nơi khu trú th 2 ch có ý nghĩa v m t b nh h c ít có ý nghĩa v d ch t h c). • Nơi khu trú đ u tiên quy t đ nh con đư ng bài xu t và nơi lưu l i ngo i c nh c a m m b nh (VD: n u nơi khu trú đ u tiên là ph i thì m m b nh bài xu t qua đư ng hô h p và t n t i trong không khí…). • Nơi lưu l i ngoài ngo i c nh quy t đ nh con đư ng xâm nh p vào cơ th (VD: m m b nh n u có trong không khí thì ph i qua đư ng hô h p mà xâm nh p vào ph i là nơi khu trú đ u tiên đ đ m b o cho quá trình truy n lây ti p t c đư c th c hi n.) • Như v y, t khi bài xu t kh i cơ th cho đ n lúc xâm nh p vào cơ th quá trình truy n lây là m t dây truy n liên t c c a các hi n tư ng ràng bu c v i nhau. Dây truy n đó đ m b o cho m m b nh t n t i và b nh đư c lưu hành trong thiên nhiên. • Căn c vào cơ ch truy n lây, Gramasepxki chia làm 4 phương th c truy n b nh chính: Lây theo đư ng hô h p: Nơi khu trú đ u tiên là ph i, đư ng truy n lây là không khí, mũi, y u t truy n lây là b i, b t nư c. 115
Lây theo đư ng tiêu hoá: Nơi khu trú đ u tiên là ru t, đư ng truy n lây là phân, mi ng, y u t truy n l y ch y u đ i v i đ ng v t là th c ăn, nư c u ng… Lây theo đư ng máu: Nơi khu trú đ u tiên là máu, đư ng truy n lây là côn trùng, ti t túc, máu đ ng v t, đư ng truy n lây là côn trùng, ti t túc hút máu. Lây qua da và niêm m c: Có nhi u nơi khu trú đ u tiên, do có nhi u đư ng truy n lây và nhi u lo i y u t truy n lây. • Khi nghiên c u v các b nh truy n nhi m c n chú ý t i v n đ truy n lây, b i các b nh này có th lây ngang gi a các cá th v i nhau (đ i đa s các b nh truy n nhi m) ho c lây d c t th h này sang th h khác (Thương hàn gà, S y thai truy n nhi m…) ho c b nh có th lây tr c ti p ho c gián ti p. • Chính vì th , c n d a vào các phương th c truy n lây này đ có th phân lo i các nhóm truy n b nh và đ ra nh ng bi n pháp phòng tr b nh. 6. d ch 6.1. Đ nh nghĩa •“ d ch là nơi đang có đ y đ các khâu c a vòng truy n lây, t c là có ngu n b nh, có các y u t truy n lây và đ ng v t đang phát b nh”. • S có m t c a đ ng v t b nh ch ng t m m b nh đư c bài th i, nhi m vào các y u t c a ngo i c nh. • Pháp l nh thú y quy đ nh: “ d ch là nơi có m t ho c nhi u đ ng v t m, ch t vì b nh truy n nhi m”. 116
•M t d ch gia súc thư ng lan r ng thành nhi u d ch ti p n i nhau đư c g i là quá trình sinh d ch, ch y u do con con b nh, con nghi lây và s n ph m c a gia súc b nh, trong đó nguy hi m nh t là con nghi lây và s n ph m gia súc b nh. • Quá trình sinh d ch là m t dãy nh ng d ch có liên quan v i nhau, d ch này phát sinh t d ch khác v i m i liên quan bên trong c a chúng, đư c quy t đ nh b i các đi u ki n s ng c a xã h i. • Có nh ng quá trình d ch phát tri n tương đ i đơn gi n, d th y, nhưng cũng có quá trình d ch phát tri n ph c t p hơn, khó th y hơn. • Chính vì v y nh n th c, trình đ c a ngư i chăn nuôi, ngư i làm công tác thú y, c a toàn xã h i nói chung và bao trùm là th ch xã h i có th làm cho d ch x y ra ít ho c nhi u, phát sinh ho c không phát sinh. 6.2. Đ c đi m c a các d ch • Các lo i m m b nh Trong m t d ch có th có m t m m b nh nhưng thư ng có th có t 2 lo i m m b nh tr nên. Trong đó có lo i m m b nh là tiên phát, các lo i khác là nh ng m m b nh th phát. (VD: Trong d ch D ch t l n, thư ng th y l n m c thêm b nh Phó thương hàn ho c T huy t trùng ho c c hai…). 117
Lo i tiên phát gây ra b nh, làm suy gi m s c đ kháng c a đ ng v t trên cơ s đó các m m b nh khác có s n trên ho c trong cơ th gia súc hay ngo i c nh phát tri n và gây thêm b nh, đây là lo i th phát. Khi trong d ch ch có m t lo i m m b nh, công vi c phòng tr d ch b nh d dàng hơn so v i khi có nhi u lo i m m b nh. • Các ký ch (đ ng v t m c b nh) Trong m t d ch có th ch có m t loài đ ng v t m c b nh, cũng có th có nhi u lo i đ ng v t m c b nh. N u có nhi u lo i đ ng v t m c b nh thì thông thư ng s có nhi u ngu n b nh hơn nên d ch phát tri n m nh và công cu c tr d ch cũng khó khăn hơn. Nh ng đ ng v t m c b nh v n có th di chuy n đư c, thì nguy hi m hơn nh ng con ít di chuy n, vì chúng có th làm cho d ch d m r ng hơn. Trong khi đi u tra v d ch c n chú ý đ n v n đ này đ xác đ nh đúng đ i tư ng c a các bi n pháp ch ng d ch, đ ng th i đ d ch n đoán b nh hơn. • Gi i h n c a d ch: P h m vi c a m t d ch r ng hay h p tuỳ thu c vào lo i b nh, loài gia súc m c b nh, th i gian có b nh, mtđ gia súc trong vùng và nh ng đi u ki n t nhiên, xã h i c a vùng. Khái ni m gi i h n c a m t d ch là m t khái ni m d ch t h c, không ph i là m t khái ni m gi i h n theo đơn v hành chính đơn thu n. d ch thư ng chia làm ba vùng: Vùng d ch, Vùng b d ch uy hi p, Vùng an toàn 118
Do tính ch t d ch t h c khác nhau c a m i vùng, nên bi n pháp thú y, bi n pháp v sinh phòng ch ng d ch đư c th c hi n trong m i vùng cũng khác nhau: Trong vùng d ch, ch y u là gi i quy t ngu n b nh Vùng b d ch uy hi p v a ph i gi i quy t ngu n b nh n u có, v a ph i b o v gia súc chưa nhi m b nh Trong vùng an toàn d ch, ch y u là b o v gia súc kho m nh. Do đó xác đ nh đúng ph m vi c a d ch và các vùng trong d ch là h t s c quan tr ng, nó quy t đ nh m t ph n s thành công c a công tác phòng ch ng d ch. 6.3. Các lo i d ch • V th i gian phát sinh có th chia ra d ch m i và d ch cũ: d ch m i: là nơi ngu n b nh đang nhân lên, đang phát tri n, s gia súc b nh và ch t tăng lên, các tri u ch ng b nh tích đ u đi n hình, s lây lan đang m nh. d ch cũ: là nơi trư c m t không có ngu n b nh dư i d ng con b nh, nhưng m m b nh v n t n t i trong gia súc mang trùng ho c ngo i c nh vì chưa qua đ th i gian c n thi t đ b tiêu di t, do đó s đe do n ra d ch v n còn. • V trình t phát sinh có th chia thành: d ch tiên phát và d ch th phát d ch tiên phát x y ra trư c r i do các y u t truy n lây làm b nh lan r ng ra các nơi khác t o thành các d ch th phát. Trong quá trình này, v i nh ng đi u ki n thu n l i ho c b t l i m m b nh có th tăng cư ng đ c l c gây ra nh ng d ch ngày càng n ng hơn ho c gi m đ c làm d ch nh đi. 119
• V t n s xu t hi n và cư ng đ d ch: Lo i d ch l t ho c d ch vùng: là khi d ch th nh tho ng m i x y ra trong ph m vi h p và c đ nh trong nh ng vùng nh t đ nh v i m t s ít đ ng v t m c b nh và ch t. Lo i d ch r ng: là khi d ch lan ra nhi u vùng v i m t s lư ng l n đ ng v t b b nh và ch t. Lo i d ch l n: là khi d ch lây lan nhanh ra nh ng vùng r ng l n kèm theo s lư ng đ ng v t m và ch t r t cao, gây thi t h i l n v kinh t . 7. Các y u t nh hư ng đ n quá trình truy n lây • Ba khâu c a quá trình truy n lây ngu n b nh (m m b nh), y u t truy n lây (nhân t trung gian truy n b nh), đ ng v t th c m ch u nh hư ng c a nhi u y ut . • Đ c bi t là khâu th nh t và th ba là nh ng khâu sinh v t, nh ng khâu này có nhi u bi n đ i dư i tác đ ng c a các y u t làm nh hư ng đ n quá trình truy n lây, làm cho b m t c a d ch bi n đ i qua th i gian và không gian. • B nh truy n nhi m có th x y ra l t hay thành d ch đ a phương (d ch vùng) hay thành d ch lưu hành ho c thành d ch đ i lưu hành (đ i d ch). • Đ c tính đó thu c v m i b nh, v m i quan h gi a đ ng v t và m m b nh, nhưng v n ch u tác đ ng c a nh ng y u t khác. • Các y u t này đư c chia thành y u t thiên nhiên và y u t xã h i. 120
7.1. Y u t t nhiên • Các y u t t nhiên bao g m các y u t đ a lý, đ a hình, th như ng, th i ti t, khí h u, th m th c v t, môi trư ng ngo i c nh… Các y u t này nh hư ng có l i ho c không có l i t i m t ho c nhi u khâu c a quá trình truy n lây. • nh hư ng t i ngu n b nh: Đ i v i ngu n b nh là đ ng v t nuôi: Đi u ki n t nhiên nh hư ng đ n phương th c chăn nuôi, s sinh s n, s c đ kháng, làm cho d ch khó ho c d phát sinh, phát tri n. Do đó làm gi m ho c tăng ngu n b nh và đi u đó l i nh hư ng tr l i đ n tính ch t c a d ch. Đ i v i ngu n b nh là dã thú, côn trùng, ti t túc: nh hư ng c a t nhiên l i càng rõ r t, nh ng loài này đòi h i nh ng đi u ki n t nhiên nh t đ nh đ s ng và phát tri n. Do v y b nh thư ng có chi u hư ng tăng vào mùa sinh s n, phát tri n c a các loài đó, ho c ch xu t hi n trong nh ng vùng có các loài đó. Như v y, thông qua tác đ ng đ n ngu n b nh, đi u ki n t nhiên còn nh hư ng t i m m b nh đó là làm tăng hay gi m đ c l c c a m m b nh trong ngu n b nh. nh hư ng này càng rõ r t khi m m b nh đư c bài ra bên ngoài môi trư ng ngo i c nh. • nh hư ng t i y u t truy n lây: Đ i v i y u t truy n lây là sinh v t (nh t là đ i v i dã thú, côn trùng): đi u ki n t nhiên nh hư ng t is phát tri n c a chúng, đ n vùng cư trú c a chúng, mùa ho t đ ng c a chúng. Điv iyut truy n lây không ph i là sinh v t: đi u ki n t nhiên làm cho th i gian t n t i c a m m b nh trên nh ng y u này rút ng n hay kéo dài, ho c làm cho y u t truy n lây b phân tán r ng ra hay thu h p l i. 121
• nh hư ng t i đ ng v t c m th : Đi u ki n t nhiên nh hư ng t i s c đ kháng c a đ ng v t m t cách tr c ti p. Ho c gián ti p thông qua nh hư ng t i cây th c ăn, t i m t đ đàn làm cho s c c m th c a đàn thay đ i, đi u ki n lây lan thay đ i và b m t d ch cũng thay đ i theo. 7.2. Y u t xã h i • B nh truy n nhi m c a dã thú là m t hi n sinh v t, ch u s chi ph i hoàn toàn c a các quy lu t t nhiên. • B nh truy n nhi m c a đ ng v t nuôi x y ra trong xã h i loài ngư i nên b nh d ch c a đ ng v t nuôi cũng ch u s chi ph i, quy t đ nh c a các quy lu t xã h i. • Con ngư i có th thông qua các ho t đ ng c a mình mà có th tr c ti p ho c gián ti p tác đ ng đ n các khâu c a quá trình sinh d ch. Các y u t xã h i: m c s ng trình đ văn hoá, trình đ dân trí, trình đ phát tri n khoa h c k thu t, các ho t đ ng kinh t , phong t c t p quán, trình đ t ch c xã h i, chi n tranh, hoà bình, n n đói… Đ u nh hư ng đ n quá trình truy n lây d ch b nh đ ng v t nuôi nhưng bao trùm lên t t c các y u t đó chính là th ch xã h i. 122
8. Tính ch t d ch do các y u t t nhiên, xã h i gây ra • Tính ch t mùa Nhi u d ch b nh c a gia súc có tính ch t mùa rõ r t, có b nh ch l t quanh năm nhưng đ n m t mùa nào đó l i r lên, có b nh ch t i mùa nh t đ nh m i phát sinh. Nư c ta mi n B c thư ng x y ra d ch n ng vào v Hè – Thu và v Đông – Xuân, mi n Nam thư ng x y ra d ch vào đ u mùa mưa và đ u mùa khô. Do vào nh ng mùa này cơ th gia súc ch u nh hư ng c a th i ti t thay đ i đ t ng t, s c đ kháng gi m sút. Trong cơ th gia súc có nh ng bi n đ i v h ng s sinh lý theo mùa. Cũng theo mùa mà các y u t truy n lây sinh v t thay đ i v loài, v s lư ng, v ho t đ ng. Ho t đ ng xã h i cũng góp ph n t o ra tính ch t mùa c a d ch như: các l h i, phương th c chăn nuôi thay đ i theo mùa, các sinh ho t khác theo mùa, đ u k t h p v i các y u t t nhiên đ t o ra tính ch t mùa cho d ch b nh c a gia súc. N m đư c tính ch t mùa c a d ch có ý nghĩa quan tr ng trong ch n đoán b nh, phòng b nh và nghiên c u khoa h c. • Tính ch t vùng Nhi u d ch b nh gia súc xu t hi n nh ng vùng nh t đ nh do các y u t t nhiên như th i ti t, khí h u, đ t đai, qu n th th c v t m t vùng thư ng có liên quan t i s phát tri n c a m t loài gia súc ho c liên quan t i s t n t i c a m t lo i m m b nh ho c có liên quan đ n s phát tri n c a m t lo i y u t truy n lây sinh v t nào đó. Vì v y m t s b nh có kh năng phát sinh t n t i trong nh ng vùng nh t đ nh đó. Các y u t xã h i, t p quán t ng vùng, các cơ s chăn nuôi t p trung t ng vùng… cũng góp ph n t o ra tính ch t vùng c a d ch b nh. 123
Nư c ta d ch b nh đ ng v t thư ng có 3 vùng rõ r t vùng núi có các b nh LMLM, D ch t l n, Nhi t thán…; vùng trung du có các b nh THT trâu bò, b nh do Xo n khu n, ký sinh trùng đư ng máu…; vùng đ ng b ng có các b nh: Đóng d u l n, THT l n, Newcastle… Tuy nhiên cùng v i vi c m r ng thông thương buôn bán gia súc và các s n ph m thú s n trong nư c, cũng như v i nư c ngoài, có th làm cho tính ch t vùng có thay đ i trong m t ch ng m c nào đó. N m b t đư c tính ch t vùng c a d ch b nh cũng có ý nghĩa quan tr ng trong ch n đoán, phòng ch ng b nh và NCKH. • Tính ch t chu kỳ Trong đi u ki n chưa có tác đ ng c a con ngư i, m t s d ch b nh c a đ ng v t nuôi xu t hi n theo chu kỳ nh t đ nh. Đ i v i ti u gia súc, thư ng là chu kỳ ng n, d ch x y ra trong ph m vi m t năm, nó trùng v i tính ch t mùa. Đ i v i đ i gia súc, thư ng là chu kỳ dài, thư ng kho ng 3-5 năm d ch b nh l i tái phát m t l n. Cho đ n nay, s hi u bi t v nguyên nhân c a tính chu kỳ chưa đư c đ y đ . M t cách gi i thích đó là d a vào s bi n đ i tính c m th c a qu n th đ ng v t trong vùng d ch. Tính chu kỳ cũng rõ r t đ i v i d ch c a dã thú, nhi u lo i dã thú có chu kỳ phát tri n và chu kỳ ch t d ch. Tuy nhiên các tính ch t nói trên không ph i c đ nh, mà con ngư i có th b ng các ho t đ ng c a mình đ xoá b các tính ch t y (nư c ta đã xoá b tính ch t ch t vùng và chu kỳ c a b nh d ch t trâu bò). 124
9. Ti n hoá c a b nh truy n nhi m • Nghiên c u l ch s ti n hoá c a xã h i loài ngư i cho nh n th y b nh truy n nhi m c a đ ng v t nói chung cũng tr i qua m t quá trình ti n hoá. • Quá trình đó hi n nay v n đang di n ra và còn ti p t c di n ra lâu dài v sau. S ti n hoá di n ra dư i 2 m t lo i b nh và tính ch t b nh. • V lo i b nh: Có nhi u b nh đư c các sách c mô t đ n nay đã bi n m t (b nh đ u mùa), m t s b nh v n còn t n t i (b nh s t rét), m t s b nh xu t hi n cách đây vài nghìn năm (s t phát ban, b nh l , b nh t , s i; vài trăm năm: b nh cúm) nhưng cũng có b nh m i xu t hi n (lao, hoa li u, HIV). Trên đ ng v t ta cũng th y m t s b nh đã không xu t hi n trên v t nuôi, ho c đã đư c kh ng ch m t vùng, m t nư c nào đó. • V tính ch t b nh: Nh ng bi u hi n v đ c đi m d ch t h c, tri u ch ng lâm sàng, b nh tích đ c trưng đã có nhi u bi n đ i. Có th nh n th y b nh truy n nhi m có s ti n hoá vì nó là k t qu c a s đ u tranh gi a cơ th và m m b nh, trong nh ng đi u ki n hoàn c nh nh t đ nh. Ngo i c nh t nhiên đã có s thay đ i nên đ i s ng c a con ngư i thay đ i, nhi u gi ng v t nuôi m i đư c t o ra, phương th c, t p quán chăn nuôi thay đ i… Do v y m m b nh cũng ph i thay đ i cho phù h p đ duy trì kh năng gây b nh. 125
Trong cu c s ng ký sinh đó, l i di n ra cu c đ u tranh không ng ng gi a 2 sinh v t (đ ng v t nuôi và m m b nh) l i d n đ n nh ng bi n đ i khác. Có b nh thì bi n m t, có nh ng b nh thì xu t hi n nh ng đ c đi m m i, và cũng có th t o ra nh ng b nh m i v i nh ng đ c đi m m i. Như v y tính ch t c a d ch s thay đ i các b nh m n tính s xu t hi n nhi u hơn v i nh ng bi u hi n không đi n hình. Vì v y ph i đ ng trên quan đi m ti n hoá đ nghiên c u, ch n đoán và phòng ch ng b nh truy n nhi m. VII. CÁC D NG HÌNH THÁI, M C Đ D CH 1. Các d ng hình thái d ch • D ch l t (Sporadic): Ch tr ng thái d ch có tính ch t l t , b nh x y ra không thư ng xuyên, d ng b nh không rõ ràng, không d đoán trư c đư c b nh. D ch thư ng x y ra trong nh ng trư ng h p sau: B nh d ch v n t n t i trong đàn, nhưng không có bi u hi n lâm sàng, nhưng trong m t đi u ki n nào đó d ch m i xu t hi n. Trong đàn không có d ch b nh t n t i, d ch có th x y ra khi có m t con mang m m b nh nh p vào đàn đ ng v t đó. M m b nh khu trú trong m t loài đ ng v t nào đó, cùng chung s ng trong m t môi trư ng v i nhi u loài đ ng v t khác, nên đôi khi có th truy n lây cho đàn đ ng v t phơi nhi m. 126
• D ch đ a phương (Endemic): D ch có tính ch t đ a phương, khi trong đ a phương đó b nh d ch này x y ra đ u đ n và có th s đoán trư c đư c v th i gian, đ a đi m, có nghĩa là d ch b nh x y ra có h n ch v không gian, nhưng không h n ch v th i gian. D ch đ a phương có m c đ nhi m r t khác nhau: N u h u h t đàn gia súc m c b nh thì g i là Holoendemic. N u đa s đ ng v t trong đàn m c b nh thì g i là Hyperendemic N u đàn đ ng v t m c v i m t t l trung bình thì g i là Mesoendemic. N u ch có m t s nh trong đàn m c b nh thì g i là Hypoendemic. • D ch lưu hành (Epidemic): Khi s lư ng đ ng v t m c b nh trung bình vư t quá con s m c b nh thư ng x y ra như đã d đoán trư c x y ra m t đàn đ ng v t ho c m t đ a phương mà đã t lâu không có b nh này. S đ ng v t m c b nh tăng lên rõ r t, có th ch trong m t th i đi m ho c trong m t th i gian, t c là b nh phát tán trong m t kho ng không gian vào cùng m t th i đi m • D ch đ i lưu hành (Pandemic): Là d ch phát tán, lan tràn trên di n r ng cùng m t lúc nhưng không cùng m t kho ng th i gian. T c là, d ch có th x y ra trong ph m vi m t s nư c không h n ch v không gian. VD: Đ i d ch cúm gia c m x y ra Vi t Nam và m t s nư c trên th gi i năm 2003 - 2005, Đ i d ch cúm Type A ngư i các năm 1914 - 1918… 127
2. M c đ d ch • M t b nh truy n nhi m tr thành m t v d ch, khi trong m t th i gian ng n có t l m c ho c ch t vư t quá t l m c ho c ch t trung bình trong nhi u năm li n t i khu v c không gian đó. • H s năm d ch: Đ xác đ nh d nh, ngư i ta tính h s năm d ch (HSND) Ch s m c b nh trung bình tháng trong m t năm HSND= x 100 Ch s m c b nh trung bình tháng trong nhi u năm Trong đó: Ch s m c b nh trung bình tháng trong m t năm đư c tính b ng: S m i m c trong năm đó/12 tháng Ch s m c b nh trung bình tháng trong nhi u năm đư c tính b ng: S m i m c trong nhi u năm đó/S tháng trong th i kỳ nhi u năm đó. N u năm nào có h s năm d ch l n hơn 100 thì năm đó đư c coi là có d ch. Tuy nhiên, v n đ đ t ra là th i kỳ bao nhiêu năm là h p lý? B i đ i v i nh ng b nh truy n nhi m có chu kỳ năm d ch rõ r t thì r t d xác đ nh, nhưng ít nh t cũng ph i có đ s năm c a m t chu kỳ, n u nhi u hơn s có giá tr xác th c hơn, nhưng ph i l y g n trong m t hay nhi u chu kỳ m i chính xác (Chú ý, tính chu kỳ này s m t đi khi có s can thi p c a con ngư i). Còn đ i v i nh ng b nh truy n nhi m không bi u hi n chu kỳ theo quan đi m hi n nay c a d ch t h c, thì th i kỳ nhi u năm k trên ph i dài, đôi khi r t dài, có khi hàng ch c năm, d a trên căn c vào di n bi n c a t ng lo i d ch b nh. 128