Giáo trình về đa dạng sinh học - part 5

Chia sẻ: Nguyễn Thị Ngọc Huỳnh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

110
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình về đa dạng sinh học - part 5', khoa học tự nhiên, công nghệ sinh học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình về đa dạng sinh học - part 5

Mét yÕu tè tù nhiªn kh¸c ®−îc xem xÐt lμ ®Ìo B¹ch M·-H¶i V©n, ®Ìo nμy chia khu hÖ nhiÖt ®íi Nam Trung Bé ra khái vïng cËn nhiÖt ®íi B¾c Trung Bé. §Ìo H¶i V©n t¹o nªn mét ®¬n vÞ khÝ hËu vμ ph¶n ¸nh qua sù ph©n bè vÒ c¸c loμi thùc vËt vμ ®éng vËt.. B¾c ViÖt Nam cã nhiÒu ®¬n vÞ ®Þa sinh häc kh¸c nhau ®−îc ph©n c¸ch bëi c¸c con s«ng. Sù ph©n bè cña c¸c d¹ng thó Linh tr−ëng ®Æc h÷u vμ mét sè loμi chim ®· nãi lªn tÇm quan träng cña c¸c con s«ng nμy nh− ranh giíi cho c¸c loμi ®éng vËt. Cuèi cïng lμ vïng nói thuéc d·y Hoμng Liªn S¬n ë T©y B¾c ViÖt Nam, nã ®−îc coi lμ mét ®¬n vÞ ®Æc thï nèi víi d·y Hengduan Trung Quèc ®Õn phÝa §«ng d·y Himalaya. Nh÷ng d·y nói nμy cao h¬n d·y nói cßn l¹i cña ViÖt Nam vμ thùc sù cã sù kh¸c biÖt vÒ thùc vËt vμ ®éng vËt. C¸c sinh c¶nh thuû vùc còng ®−îc ph©n chia thμnh mét sè ®¬n vÞ ®Þa sinh häc (Mai §×nh Yªn, 1985, 1988, 1991). Cã hai vïng phô chÝnh cña vïng §«ng D−¬ng vμ ®ã lμ: vïng phô Nam Trung Quèc bao gåm toμn bé c¸c con s«ng phÝa B¾c ViÖt Nam cho ®Õn HuÕ vμ vïng phô §«ng D−¬ng hay cßn gäi lμ vïng phô Mª K«ng bao gåm c¶ ch©u thæ MªK«ng, bê biÓn phÝa Nam vμ c¸c con s«ng trªn cao nguyªn §¾c L¾c ch¶y xuèng s«ng Mª K«ng. C¸c s«ng ë bê biÓn phÝa Nam HuÕ cã sù hçn hîp vÒ hÖ ®éng vËt (c¸) cña hai vïng phô nãi trªn. Sù ph©n chia nμy kh«ng hoμn toμn gièng sù ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam mμ c¸c nhμ khoa häc n−íc ta ®· chia mÆc dï viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ®Òu dùa vμo sù ph©n bè kh¸c nhau cña th¶m thùc vËt, c¸c loμi thùc vËt, ®éng vËt mang tÝnh chØ thÞ. Khã cã thÓ nªu lý do t¹i sao vμ c¬ së nμo ®óng v× c¸c nghiªn cøu vμ sè liÖu thu ®−îc vÒ sinh vËt ë n−íc ta cßn qu¸ nghÌo. Tuy nhiªn nh÷ng thùc tÕ tù nhiªn còng cã thÓ gióp ta dÔ dμng nhËn thÊy. VÝ dô d·y B¹ch M·-H¶i V©n lμ chiÕc barie tù nhiªn ng¨n chia sù ph©n bè cña nhiÒu loμi thùc vËt vμ ®éng vËt gi÷a hai miÒn B¾c vμ Nam, ®Æc biÖt lμ c¸c loμi thó. Bß x¸m (Bos sauveli), Bß rõng (Bos javanicus), H−¬u Cμ toong (Cervus eldi), KhØ ®u«i dμi (Macaca fascicularis)... chØ ph©n bè trong c¸c ®¬n vÞ ®Þa lý sinh vËt phÝa Nam B¹ch M·-H¶i V©n hoÆc c¸c ph©n loμi cña loμi Voäc ®en (Trachypithecus francoisi), Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), KhØ mèc (Macaca assamensis) chØ ph©n bè ë phÝa B¾c B¹ch M·-H¶i V©n. Chóng ta còng cã thÓ thÊy nhiÒu loμi thùc vËt chØ ph©n bè trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ë phÝa B¾c B¹ch M·- H¶i V©n nh− Lim xanh (Erythropholeum fordi), Giæi bμ (Michelia baviensis), Chß nhai (Anogeissus tonkinensis), Hoμng ®μn (Dacrydium pierei) hoÆc phÝa Nam B¹ch M·-H¶i V©n nh− CÈm lai (Dalbergia oliverii), CÈm lai Bμ rÞa (Dalbergia bariensis), CÈm liªn (Pentacme siamensis), Gi¸ng h−¬ng (Pterocarpus cambodianus), Chiªu liªu (Terminlia tomentosa).... Tuy nhiªn, viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh häc chØ mang tÝnh t−¬ng ®èi bëi v× c¸c loμi sinh vËt lu«n cã kh¶ n¨ng ph¸t t¸n vμ di c−, nhÊt lμ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khi m«i tr−êng sèng bÞ t¸c ®éng vμ cã sù thay ®æi lín, tÝnh chÊt chØ thÞ cña c¸c loμi ®«i lóc ®· trë nªn mê nh¹t. 2.4 §Æc ®iÓm c¸c vïng ®a d¹ng sinh häc trªn c¹n vμ trong c¸c thñy vùc Víi viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh häc nh− ®· nªu trªn thÓ hiÖn râ tÝnh phong phó cña ®a d¹ng sinh häc trong c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n vμ c¸c thñy vùc ë ViÖt Nam. C¸c nghiªn cøu còng ®· x¸c ®Þnh ë ViÖt Nam hiÖn cã 4 trung t©m ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ: Hoμng Liªn S¬n, B¾c Tr−êng S¬n, T©y Nguyªn vμ §«ng Nam Bé. 59
2.4.1 C¸c vïng ®a d¹ng sinh häc trªn c¹n 1. §«ng B¾c: Cã c¸c HST ®a d¹ng, bao gåm nói ®¸ v«i, vïng ®åi nói thÊp vμ ®ång b»ng ven biÓn hÑp. Vïng cã nhiÒu c¶nh quan cã gi¸ trÞ di s¶n quan träng nh− VÞnh H¹ Long, ®¶o C¸t Bμ rÊt giμu vÒ ®éng thùc vËt. Duy nhÊt lμ vïng cßn t×m thÊy c¸c loμi ®éng vËt ®Æc h÷u nh− voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), vμ voäc ®Çu tr¾ng (Trachypithecus francoisi poliocephalus) lμ nh÷ng loμi ®éng vËt quý hiÕm cña c¶ thÕ giíi. §é che phñ rõng ë vïng nμy tr−íc ®©y chiÕm kho¶ng 50%, nh−ng hiÖn nay bÞ gi¶m nghiªm träng. 2. D·y Hoμng Liªn S¬n: lμ d·y nói quan träng nhÊt cña ViÖt Nam cã ®Ønh Phan Xi P¨ng cao nhÊt c¶ n−íc (3.140 m). Vïng nμy cã c¸c tμi nguyªn sinh häc ®a d¹ng, nhÊt lμ c¸c c©y th¶o d−îc cã gi¸ trÞ kinh tÕ, còng lμ vïng cã nhiÒu phong c¶nh ®Ñp, khÝ hËu m¸t. 3. Ch©u thæ s«ng Hång: mét trong hai ch©u thæ lín nhÊt cña ViÖt Nam, cã hÖ sinh th¸i ®Êt ngËp n−íc ®iÓn h×nh nh− Xu©n Thuû, mét ®iÓm Ramsar ®Çu tiªn cña ViÖt Nam, n¬i cã sè l−îng chim di chó lín nhÊt ë ViÖt Nam. 4. T©y B¾c: mÆc dï kh«ng réng nh−ng c¸c khu rõng trong vïng ph©n theo c¸c ®é cao kh¸c nhau t¹o nªn c¸c hÖ sinh th¸i ®Æc tr−ng. Møc ®é ®a d¹ng sinh häc thÊp, bëi v× diÖn tÝch rõng bÞ suy gi¶m nhanh chãng. HiÖn cã 38 loμi ®éng vËt quÝ hiÕm vμ mét sè loμi thùc vËt ®Æc h÷u quý hiÕm. 5. B¾c Trung Bé (B¾c Tr−êng S¬n): cã ®Æc ®iÓm hÑp vμ dμi, n»m kÑp gi÷a d¶i Tr−êng S¬n vμ biÓn. Rõng giμu, ®é che phñ ë møc ®é kh¸. §Þa h×nh biÕn ®æi ®a d¹ng gi¶i thÝch tÝnh giμu cã vÌ ®a d¹ng sinh häc cña vïng. Vïng cã mét sè loμi ®Æc h÷u cã nguy c¬ tuyÖt chñng, nh− gμ l«i lam mμo tr¾ng (Lophura edwardsi) vμ voäc Hμ TÜnh (Trachypithecus francoisi hatinhensis). §· ph¸t hiÖn ®−îc 4 loμi ®éng vËt cã vó míi lμ Sao La (Pseudoryx nghetinhensis), mang Tr−êng S¬n (Caninmuntiacus truongsonensis), mang Pï Ho¹t (Muntiacus puhoatensis) vμ mang lín (Megamunticus vuquangensis) ë trong vïng. 6. Trung Trung Bé (Trung Tr−êng S¬n): lμ vïng cã ®Æc ®iÓm chuyÓn tiÕp gi÷a nói ®¸ v«i cña miÒn B¾c víi nói ®Êt ë miÒn Nam, t¹o ra c¸c ®Æc ®iÓm ®a d¹ng sinh häc ®éc ®¸o, cã nhiÒu loμi ®Æc h÷u, quÝ hiÕm. 7. Nam Trung Bé: ®Æc tr−ng lμ vïng b¸n kh« h¹n, cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc kh«ng cao nh− c¸c vïng kh¸c. 8. T©y Nguyªn: Vïng rÊt giμu tÝnh §DSH, lμ ®Þa bμn cã ®é che phñ rõng lín nhÊt ViÖt Nam (61%). §©y lμ n¬i c− tró cña nhiÒu loμi ®éng vËt cã vó lín nh− voi, hæ, b¸o, tr©u rõng, bß rõng, bß x¸m. Cã nhiÒu loμi thùc vËt quÝ cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh− s©m Ngäc Linh, th«ng n−íc, th«ng l¸ dÑt, th«ng §μ L¹t, th«ng ®á vμ c¸c loμi gç quÝ kh¸c. 9. §«ng Nam Bé: lμ vïng chuyÓn tiÕp gi÷a T©y Nguyªn vμ ®ång b»ng Nam Bé, cã tiÒm n¨ng ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp. Trong vïng cßn tån t¹i mét quÇn thÓ Tª gi¸c mét sõng (Rhinoceros sondaicus), kho¶ng 5-7 c¸ thÓ. 10. Ch©u thæ s«ng Cöu Long: lμ ch©u thæ s«ng lín nhÊt c¶ n−íc vμ lμ vïng cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc vÒ c¸c hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn vμ ®Êt ngËp n−íc, lμ n¬i hiÖn b¶o vÖ cã hiÖu qu¶ loμi sÕu ®Çu ®á (Grus antigone) ë §«ng Nam ¸. 60
2.4.2 C¸c vïng §DSH biÓn vμ ven biÓn Víi bê biÓn dμi trªn 3.200 km, hÖ sinh th¸i biÓn ViÖt Nam rÊt ®a d¹ng víi h¬n 3.000 hßn ®¶o lín nhá, gåm nh÷ng quÇn ®¶o lín nh− Hoμng Sa, Tr−êng Sa, C« T«, v.v… lμ nh÷ng hÖ sinh th¸i ®éc ®¸o, cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao vμ ®Æc thï. Tuy vËy, c¸c nghiªn cøu vÒ ®a d¹ng sinh häc trong c¸c hÖ sinh th¸i biÓn cßn Ýt, nªn ë ®©y chØ cung cÊp mét l−îng th«ng tin c¬ b¶n vÒ ®¾c ®iÓm tù nhiªn cña mét sè vïng cã tÇm quan träng ®èi víi ®a d¹ng sinh häc. 1. Mãng C¸i ®Õn §å S¬n: lμ vïng cã thuû triÒu chiÕm −u thÕ, cã c¸c cöa s«ng ven bê vμ nÒn trÇm tÝch bïn. 2. §å S¬n ®Õn cöa s«ng L¹ch Tr−êng: lμ vïng cã ®éng th¸i tréi vÒ dßng ch¶y s«ng vμ sãng cã bê biÓn b»ng ph¼ng cã c¸t vμ trÇm tÝch c¸t. 3. L¹ch Tr−êng ®Õn Mòi Ron: cã ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng ch¶y s«ng vμ bê biÓn b»ng ph¼ng cã c¸t vμ trÇm tÝch c¸t. 4. Mòi Ron ®Õn mòi H¶i V©n: cã ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng bê vμ sãng biÓn, bê biÓn gåm c¸c ®ôn c¸t vμ sau c¸c ®ôn c¸t lμ c¸c ®Çm ph¸. 5. Mòi H¶i V©n ®Õn mòi §¹i L·nh: biÓn cã nhiÒu mòi, ch©u thæ nhá, c¸c ®Çm ph¸ vμ c¸c vÞnh nhá. 6. Mòi Vòng Tμu ®Õn mòi Cμ Mau: ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng ch¶y s«ng, bê biÓn lμ c¸c ch©u thæ cã c¸c rõng ®−íc. TrÇm tÝch biÓn lμ c¸t vμ bïn. 7. Mòi Cμ Mau ®Õn mòi Hμ Tiªn: ®éng th¸i tréi lμ c¸c dßng ch¶y s«ng. B·i båi ven biÓn cã c¸c rõng ®−íc vμ trÇm tÝch biÓn lμ c¸t vμ bïn. 8. QuÇn ®¶o Hoμng Sa vμ Tr−êng Sa: hÇu hÕt lμ c¸c ®¶o san h«. Trong ®ã c¸c vïng 1,5,6 vμ 8 xu thÕ cã c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng æn ®Þnh h¬n vμ c¸c chØ sè ®a d¹ng sinh häc cao h¬n c¸c vïng kh¸c. 61
B¶n ®å vÒ c¸c trung t©m ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam, Lμo vμ Campuchia H×nh 7.3: B¶n ®å vÒ c¸c Trung t©m ®a d¹ng sinh häc cña §«ng D−¬ng 62
Bμi 8: Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam Môc tiªu: §Õn cuèi bμi häc sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Ph©n tÝch ®−îc thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. • Gi¶i thÝch ®−îc nguyªn nh©n suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam. 1 Thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam HiÖn nay ViÖt Nam còng ®ang trong t×nh tr¹ng chung cña toμn cÇu lμ ®a d¹ng sinh häc bÞ ®e däa vμ cã chiÒu h−íng suy gi¶m nghiªm träng. Suy tho¸i vÒ hÖ sinh th¸i: Rõng lμ hÖ sinh th¸i ®a d¹ng nhÊt trªn tr¸i ®Êt, nh−ng hiÖn nay rõng ®· vμ ®ang bÞ c¹n kiÖt. NhiÒu nhμ sinh häc nhËn ®Þnh r»ng: ë nh÷ng n¬i cã hÖ sinh th¸i rõng nguyªn sinh cßn nguyªn vÑn, th¶m thùc vËt phong phó, nhiÒu loμi gç quý, c¸c c©y cho qu¶ trong rõng cßn nhiÒu, d©n c− th−a thít chØ 8 - 10 ng−êi/1km lμ m«i tr−êng tèt cho nhiÒu loμi ®éng vËt hoang d·. HÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi tuy rÊt phong phó ®a d¹ng nh−ng còng rÊt dÔ bÞ mÊt c©n b»ng; chØ cÇn mét thay ®æi do tù nhiªn hay do nh©n t¹o lμ c¶ hÖ sinh th¸i sÏ bÞ ¶nh h−ëng, thËm chÝ bÞ suy gi¶m nghÌo kiÖt. Trong thêi kú ®Çu cña lÞch sö, ng−êi ViÖt Nam tËp trung sinh sèng ë ch©u thæ s«ng Hång, sau ®ã ph¸t triÓn ®Õn c¸c vïng kh¸c ë phÝa ®«ng vμ vμo ch©u thæ s«ng Mª K«ng. Thêi kú nμy rõng n−íc ta cßn bao phñ hÇu kh¾p ®Êt n−íc. Thêi kú Ph¸p thuéc, nhiÒu vïng ë miÒn Nam ®· bÞ khai ph¸ ®Ó trång c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp nh− Cao su, Cμ phª, ChÌ.... Tuy rõng ®· bÞ khai ph¸ nh−ng ®é che phñ rõng cña n−íc ta thêi kú nμy vÉn cßn kho¶ng 43% (1943) Trong thêi gian chiÕn tranh, diÖn tÝch rõng ViÖt Nam bÞ tμn ph¸ nghiªm träng, kháang trªn 2 triÖu ha rõng nhiÖt ®íi bÞ tiªu hñy (Vâ Quý, 1995). ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp cña chiÕn tranh còng kh«ng nhá do mét phÇn lín diÖn tÝch rõng bÞ khai ph¸ ®Ó s¶n xuÊt n«ng nghiÖp phôc vô qu©n ®éi vμ nh©n d©n. Sau chiÕn tranh, diÖn tÝch rõng cña ViÖt Nam cßn kho¶ng 9,5 triÖu ha (b»ng 29% diÖn tÝch c¶ n−íc), cho ®Õn nay rõng ë n−íc ta còng chØ cßn trªn 9,4 triÖu ha rõng tù nhiªn (1999). ChØ tÝnh riªng giai ®o¹n tõ 1975 ®Õn 1995 chóng ta ®· lμm mÊt 2,8 triÖu ha rõng, b×nh qu©n mÊt 140.000ha rõng hμng n¨m. Tû lÖ che phñ rõng gi¶m xuèng tõ 38% (1975) xuèng cßn 28% (1995). Vïng T©y Nguyªn mÊt 600.000ha rõng, §«ng Nam bé mÊt 300.000ha rõng, Trung trung bé mÊt 200.000ha, §«ng b¾c mÊt 130.000ha. §Æc biÖt 15 n¨m (1976 - 1990) n−íc ta ®· ph¸ 2,6 triÖu ha rõng tù nhiªn, tøc lμ mÊt 1/4 diÖn tÝch rõng so víi n¨m 1975. Trong khi ®ã diÖn tÝch trång rõng giai ®o¹n (1976 - 1995) c¶ n−íc chØ cã 1 triÖu ha rõng, b×nh qu©n mçi n¨m chØ cã 50.000ha . ViÖt Nam cã kho¶ng 210.000ha b·i triÒn lÇy cã rõng ngËp mÆn. Cã thÓ nãi ®©y lμ sinh c¶nh cã møc ®é ®a d¹ng sinh häc cao, bao gåm gÇn 100 loμi c©y ngËp mÆn, lμ n¬i c− tró cña hÇu hÕt c¸c loμi c¸ vμ gi¸p x¸c cã gi¸ trÞ kinh tÕ (giai ®o¹n con non). Sù khai 63
th¸c qu¸ møc vμ bÊt hîp lý b·i triÒn lÇy nh− chÆt ph¸ rõng ngËp mÆn, ®¾p ®ª nu«i t«m,... ®· lμm gi¶m diÖn tÝch hÖ sinh th¸i kiÓu nμy, ®ång thêi g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc trong hÖ. HÖ thèng khu b¶o tån c¸c vïng ®Êt ngËp n−íc vèn ®· Ýt l¹i th−êng xuyªn bÞ ®e däa, trong ®ã khu b¶o tån Ngäc HiÓn víi diÖn tÝch 4.000ha ®Õn nay coi nh− kh«ng tån t¹i (§Æng Huy Huúnh, 1998). Sù suy tho¸i vÒ hÖ sinh th¸i thÓ hiÖn qua sù suy gi¶m diÖn tÝch rõng vμ diÖn tÝch c¸c lo¹i rõng. B¶ng 8.1: BiÕn ®éng vÒ diÖn tÝch rõng ë ViÖt Nam N¨m 1943 1975 1995 1999 DiÖn tÝch rõng 14.300.00 11.200.000 9.300.000 >9.400.000 (ha) §é che phñ 43,8 38 28 33 (%) (nguån:thu thËp tõ c¸c tμi liÖu cña TS. Phïng Ngäc Lan, TS. §Æng Huy Huúnh, Richard B. Primack, Ph©n héi c¸c V−ên quèc gia vμ KBTTN ViÖt Nam) C¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn bÞ thu hÑp lμm mÊt n¬i ph©n bè vμ c− tró cña c¸c loμi ®éng thùc vËt. §Æc biÖt c¸c loμi quý hiÕm cã gÝa trÞ kinh tÕ ®· gi¶m sót c¶ vÒ sè l−îng lÉn chÊt l−îng. ThËm chÝ mét sè loμi ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tiªu diÖt ngay trªn m¶nh ®Êt mμ chóng ®· sinh tån vμ ph¸t triÓn. 2.5 Suy tho¸i vÒ loμi: NÕu nh− tr−íc nh÷ng n¨m 1970, c¸c kiÓu rõng vμ diÖn tÝch rõng cña n−íc ta cßn phong phó vμ ®a d¹ng víi nhiÒu loμi thùc vËt b¶n ®Þa vμ c¸c loμi ®éng vËt cã kÝch th−ãc lín ... th× hiÖn nay, mét sè loμi thùc vËt ®· suy gi¶m vμ trë thμnh nguån gen quý hiÕm kh«ng nh÷ng ®èi víi n−íc ta mμ cßn c¶ ®èi víi thÕ giíi, vÝ dô nh− c¸c loμi: Th«ng l¸ dÑt (Pinus kremffii), Th«ng n−íc (Glyptostropus pensilis), Sam ®á (Taxus chinensis), TrÇm h−¬ng (Aquilaria crassna), Sam b«ng (Ametlotaxus argotaenia), B¸ch xanh (Calocedrus macrolepis), CÈm lai (Dalbergia oliveri), Cμ te (Afzelia xylocarpa), Gô (Sindora tonkinensis), Tr¾c (Dalbergia conchinchinensis), P¬ mu (Tonkienia hodginsii), Mun (Diospyros mun), §inh (Markhamia stipulata), NghiÕn (Excentrodendron tonkinensis). Kim giao (Nageia fleuryi), ... §ã lμ nh÷ng loμi gç quý ®−îc ngμnh L©m nghiÖp ph©n h¹ng. Ngoμi ra cßn cã c¸c loμi c©y thuèc, c©y lμm c¶nh nh− c¸c loμi thuéc gièng Lan hμi (Paphiopedilum) còng cÇn ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Mét sè loμi ®éng vËt lín trªn thùc tÕ hÇu nh− ®· bÞ diÖt vong nh−: Tª gi¸c 2 sõng(Dicerorhynus sumatrensis), Heo vßi (Tapia indicus), H−¬u sao (Cervus nippon), Tr©u rõng (Bubalus bubalis), Bß x¸m ( Bos sauveli), V−în tay tr¾ng (Hylobates lar), CÇy n−íc (Cynogale bennettii). Mét sè loμi kh¸c sè l−îng cßn qu¸ Ýt, cã thÓ bÞ tuyÖt chñng trong t−¬ng lai gÇn nÕu nh− kh«ng cã biÖn ph¸p b¶o vÖ khÈn cÊp nh− c¸c loμi thó: Hæ (Panthera tigris), Voi (Elephas maximus), Tª gi¸c mét sõng (Rhynoceros sondaicus), Bß tãt (Bos gaurus), Bß rõng (Bos javanicus), Cheo cheo napu (Tragulus napu), Nai cμ t«ng (Cervus eldi), H−¬u vμng (Axis porcinus), Mang lín (Megamuntiacus vuquangensis), H−¬u x¹ (Moschus berezovski), Voäc m«ng tr¾ng (Trachipithecus francoisi delacouri), Voäc g¸y tr¾ng (T. f. hatinhensis), Voäc ®Çu tr¾ng (T. f. poliocephalus), Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), Voäc ngò s¾c (Pygatrix nemaeus nemaeus), ... C¸c loμi chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i còng n»m trong t×nh 64
tr¹ng t−¬ng tù nh−: H¹c cæ tr¾ng, Cß ¸ ch©u, Giμ ®Éy lín, Cß qu¾m c¸nh xanh, Ngan c¸nh tr¾ng, Gμ so cæ hung, Gμ l«i lam mμo tr¾ng, Gμ l«i lam mμo ®en, Gμ l«i h«ng tÝa, C«ng, C¸ sÊu, C¸ cãc tam ®¶o... Thùc tÕ chøng minh, S¸ch ®á ViÖt Nam H×nh 8.1: C¸ cãc Tam §¶o lμ mét phÇn ®éng vËt, xuÊt b¶n n¨m 1992 vμ phÇn thùc trong nh÷ng loμi ®éng vËt ®Æc h÷u, vËt, xuÊt b¶n n¨m 1996 ®· c«ng bè mét danh lôc ®ang bÞ ®e däa ë ViÖt Nam. gåm 365 loμi ®éng vËt vμ 356 loμi thùc vËt ®ang trong t×nh tr¹ng ®e däa tuyÖt chñng. Mét sè loμi ®éng thùc vËt quý hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ ë ViÖt Nam ®· gi¶m sót nghiªm träng vÒ sè l−îng vμ ®−îc ®¸nh gi¸ ë c¸c møc ®é ®e däa kh¸c nhau. C¸c loμi c©y b¶n ®Þa phôc vô trång rõng còng gi¶m sót vÒ sè l−îng. §èi víi ®éng vËt, c¸c loμi quý hiÕm trong c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau còng ®· vμ ®ang gi¶m sót sè l−îng vμ cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ë ViÖt Nam. 2.6 Suy tho¸i vÒ di truyÒn: Møc ®é suy gi¶m cña biÕn dÞ di truyÒn th−êng ®i cïng víi nguy c¬ ®e däa cña loμi. Tr−êng hîp cùc ®oan lμ khi mét loμi ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng th× l−îng biÕn dÞ di truyÒn cña loμi cã kh¶ n¨ng bÞ mÊt ®i hoμn toμn. Mét sè loμi ®éng thùc vËt chØ cßn l¹i víi sè l−îng c¸ thÓ rÊt Ýt nh−: Bß x¸m, Tª gi¸c mét sõng,.... (®éng vËt); TrÇm h−¬ng, Hoμng ®μn, Mun, Thñy tïng, L¸t hoa, Sam ®á, Th«ng pμ cß,... (thùc vËt). Cã nh÷ng loμi tr−íc ®©y ®· tõng ph©n bè réng ë ViÖt Nam nh−ng ®Õn nay ®· bÞ tiªu diÖt hoμn toμn nh− loμi Tª gi¸c hai sõng. Suy tho¸i vÒ di truyÒn cßn thÓ hiÖn ë sù mÊt di truyÒn cña loμi phô, c¸c xuÊt xø, c¸c quÇn thÓ quan träng. Ch¼ng h¹n: • Thñy tïng lμ loμi ®· tõng cã ph©n bè kh¸ réng suèt tõ B¾c ®Õn Nam (Vò V¨n CÇn, Vò V¨n Dòng, 1985), nh−ng hiÖn nay loμi nμy chØ cßn thÊy ë hai vïng hÑp cña tØnh §¨k L¨k, ®ã lμ TrÊp Ksor (Kr«ng N¨ng), vμ d−íi ch©n ®Ëp Ea Dra (x· Ea Vy, huyÖn Ea H'leo) víi sè l−îng c¸ thÓ cßn l¹i qu¸ Ýt. • Th«ng 5 l¸ §μ l¹t: tr−íc ®©y ph©n bè nhiÒu ë Tr¹i M¸t, c¸ch thμnh phè §μ L¹t kho¶ng 6 -7km, vμ ®©y lμ n¬i thu ®−îc mÉu vËt ®Çu tiªn song hiÖn t¹i chØ cßn t×m thÊy 2 c¸ thÓ cuèi cïng t¹i khu vùc, ®ang trong tr¹ng th¸i bÞ ®e däa khã cã thÓ tån t¹i l©u dμi ( NguyÔn Hoμng NghÜa, 1997). • Th«ng 5 l¸ Pμ cß: loμi th«ng 5 l¸ thø 2 thuéc hä Th«ng (Pinaceae) hiÖn chØ cßn gÇn 100 c¸ thÓ trªn ph¹m vi c¶ n−íc vμ d−íi 50 c¸ thÓ trong mét ph¹m vi ph©n bè rÊt hÑp t¹i Pμ Cß, Mai Ch©u, Hßa B×nh. • Sam ®á thuéc hä Thanh Tïng (Taxaceae) hiÖn chØ cßn l¹i rÊt Ýt c¸ thÓ ph©n bè r·i r¸t ë mét sè n¬i vμ còng ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. • Lim xanh thuéc hä §Ëu (Leguminosae) tr−íc ®©y cã ph©n bè tr¶i dμi suèt tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Qu¶ng B×nh (theo TrÇn Ngò Ph−¬ng, 1970) trong ®ã cã c¸c vïng ph©n bè næi tiÕng nh−: CÇu Hai, Ch©n Méng (Phó Thä); Ba V×, S¬n T©y (Hμ T©y); Mai S−u (B¾c Giang), H÷u Lòng (L¹ng S¬n). Song ®Õn nay khã t×m thÊy nh÷ng quÇn thô Lim xanh réng lín mμ chØ cßn gÆp nh÷ng c¸ thÓ sèng r·i r¸c. 65
• QuÇn thÓ Tª gi¸c 1 sõng t¹i V−ên Quèc gia C¸t Tiªn (§ång Nai), cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c biÖt víi quÇn thÓ tª gi¸c 1 sõng ë Indonexia (kÝch th−íc c¬ thÓ chØ b»ng 60 -70% tª gi¸c ë Indonexia). §©y lμ mét dßng gen biÖt lËp cña Tª gi¸c 1 sõng nhá Ch©u ¸ nh»m thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn ë ViÖt Nam. §©y lμ quÇn thÓ cßn l¹i duy nhÊt cña ph©n loμi annamiticus. §iÒu nμy cã ý nghÜa quan träng cho b¶o tån vèn gen quý. Tª gi¸c 1 sõng ViÖt Nam ®· tõng cã sè l−îng vμ ph©n bè ë nhiÒu tØnh tõ B¾c vμo Nam. Do viÖc s¨n b¾n qu¸ møc ®Ó lÊy sõng, da vμ c¸c bé phËn kh¸c cïng víi sù hñy diÖt cña bom ®¹n trong chiÕn tranh, viÖc ph¸ rõng mÊt n¬i c− tró nªn loμi Tª gi¸c nμy ®· bÞ gi¶m sót nghiªm träng vÒ sè l−îng vμ vïng ph©n bè. §Õn nh÷ng n¨m 1960, chóng hÇu nh− hßan tßan v¾ng bãng ë miÒn B¾c. HiÖn nay, chØ cßn l¹i 1 quÇn thÓ nhá kho¶ng 7 -8 c¸ thÓ sinh sèng t¹i khu vùc C¸t Léc cña V−ên Quèc gia C¸t Tiªn. §©y lμ mét quÇn thÓ qu¸ nhá nªn nguy c¬ diÖt vong rÊt cao. ChØ mét tai häa bÊt ngê nh− dÞch bÖnh, lôt lín, ch¸y rõng lín cã thÓ xãa sæ quÇn thÓ nμy. (NguyÔn Xu©n §Æng, 1999) • Nhãm thó linh tr−ëng ë ViÖt Nam ®a d¹ng vÒ thμnh phÇn loμi vμ cã gi¸ trÞ cao vÒ tÝnh ®Æc h÷u, song v× nhiÒu lý do mμ nguån tμi nguyªn nμy ®· vμ ®ang bÞ suy gi¶m. Nguyªn nh©n quan träng lμ diÖn tÝch rõng tù nhiªn bÞ thu hÑp mμ thó Linh tr−ëng lμ nhãm thó chuyªn hãa víi ®êi sèng leo treo ë rõng. T¹i Héi nghÞ Thó Linh tr−ëng ViÖt Nam t¹i Hμ N«i (11/1998) ®· kÕt luËn r»ng c¸c loμi Linh tr−ëng ViÖt Nam ®Òu ®ang bÞ ®e däa ë c¸c møc ®é kh¸c nhau: + nhãm bÞ ®e däa cao: cã 7 loμi vμ ph©n loμi. + nhãm nguy cÊp: cã 9 loμi vμ ph©n loμi. + nhãm s¾p nguy cÊp: cã 7 loμi vμ ph©n loμi. + nhãm bÞ ®e däa thÊp: cã 2 loμi. (theo Ph¹m NhËt, 1998) Mét vÊn ®Ò kh¸c liªn quan ®Õn viÖc chän gièng lμ xãi mßn di truyÒn. C¸c gièng cao s¶n, thuÇn nhÊt ®¹t ®é ®ång ®Òu cao ®−îc g©y trång réng r·i vμ thay thÕ c¸c gièng ®Þa ph−¬ng, c¸c gièng cò lμm cho nÒn t¶ng di truyÒn bÞ thu hÑp. nhiÒu gièng c©y trång (n«ng l©m nghiÖp) ®Þa ph−¬ng ®· bÞ mÊt ®i hoÆc bÞ thu hÑp. 3 Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lμm mÊt m¸t hoÆc suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam cã thÓ tËp trung trong hai nhãm nguyªn nh©n chñ yÕu lμ do c¸c thiªn tai vμ t¸c ®éng cña con ng−êi. Nhãm nguyªn nh©n g©y nªn bëi c¸c thiªn tai nh− ®éng ®Êt, sôt lë, b·o lò, h¹n h¸n, thay ®æi khÝ hËu bÊt lîi, löa rõng... ®Òu cã thÓ tμn ph¸ rõng trªn diÖn réng. §©y còng lμ nguyªn nh©n lμm gi¶m ®a d¹ng sinh häc. §iÒu ®¸ng lo ng¹i h¬n c¶ lμ sau khi bÞ tμn ph¸ lín, th× rõng hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i kh«ng thÓ t¸i t¹o l¹i nh− cñ ®−îc vμ nh− vËy th× c¸c gen vμ c¸c tËp hîp gen còng sÏ bÞ mÊt ®i. Nhãm nguyªn nh©n do t¸c ®éng cña con ng−êi bao gåm c¸c nguyªn nh©n trùc tiÕp, gi¸n tiÕp vμ c¸c nguyªn nh©n s©u xa vÒ kinh tÕ, x· héi vμ c¶ do chiÕn tranh. C¸c nhãm nguyªn nh©n nμy th−êng kh«ng ®øng riªng lÎ mμ cã liªn quan chÆt chÏ vμ t¸c ®éng lÉn nhau. Cã thÓ m« t¶ kh¸i qu¸t c¸c nguyªn nh©n lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam nh− sau: 66
3.1 M«i tr−êng sèng bÞ ph¸ hñy Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do d©n sè ph¸t triÓn nhanh, do khai th¸c kh«ng hîp lý kÓ c¶ c¸c t¸c ®éng do thiªn tai ®· ph¸ hñy nhiÒu m«i tr−êng sèng, lμm cho ®éng thùc vËt kÓ c¶ trªn c¹n vμ d−íi n−íc ®Òu bÞ ®e däa. Riªng ®èi víi rõng, do sù yÕu kÐm trong c«ng t¸c qu¶n lý nªn rõng ViÖt Nam vÉn tiÕp tôc bÞ ph¸ ho¹i. Mét trong nh÷ng ho¹t ®éng cã ¶nh h−ëng m¹nh lμ khai th¸c gç, mÆc dï chØ tiªu khai th¸c, chñng lo¹i gç vμ ®Þa ®iÓm khai th¸c ®−îc h¹n chÕ rÊt nhiÒu. Khai th¸c tù ph¸t, khai th¸c gç trém lμ nh÷ng mèi lo nhÊt ë c¸c ®Þa ph−¬ng. MÆc dï Bé L©m nghiÖp cò (nay lμ Bé N«ng nghiÖp vμ Ph¸t H×nh 8.2: Ph¸ rõng lÊy ®Êt canh t¸c triÓn N«ng th«n) ®· cã quy tr×nh khai th¸c, quy tr×nh phôc håi rõng sau khai th¸c nh−ng c¸c quy tr×nh nμy kh«ng ®−îc thùc hiÖn nghiªm tóc vμ c¸c c¬ quan chøc tr¸ch kh«ng kiÓm so¸t ®−îc. N¹n chÆt ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy hμng n¨m vÉn lín. ChØ tÝnh riªng 6 th¸ng ®Çu n¨m 1999, lùc l−îng kiÓm l©m ®· ph¸t hiÖn vμ xö lý 3.260 vô chÆt c©y vμ ph¸ rõng lμm n−¬ng rÉy. HiÖn chóng ta cßn kho¶ng 8,63 triÖu ha rõng tù nhiªn, chiÕm kho¶ng 25% diÖn tÝch c¶ n−íc vμ hμng n¨m chóng ta mÊt ®i kho¶ng 110.000 ha (NguyÔn Quang Hμ, 1991). DiÖn tÝch rõng tù nhiªn cña ViÖt Nam ®· rÊt Ýt l¹i cßn bÞ chia c¾t thμnh c¸c vïng nhá. MÊt rõng vμ rõng bÞ chia c¾t ®· kÐo theo sù mÊt loμi, rõng kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng hç trî vμ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c loμi nh− ban ®Çu n÷a. NhiÒu loμi thùc vËt rõng quý hiÕm bÞ tæn th−¬ng vμ gi¶m nhanh sè l−îng, hμng tr¨m loμi ®éng vËt rõng kh«ng cßn chç tró ngô, ph¶i di c− hoÆc co côm l¹i vμ sèng trong t×nh tr¹ng khèn quÉn vÒ thøc ¨n n¬i ë. Cuèi cïng c¸c loμi ®éng vËt nμy hoÆc bÞ chÕt v× ®ãi, hoÆc bÞ chÕt do bÞ s¨n b¾n. MÊt rõng vμ rõng bÞ chia c¾t cßn lμm cho ®Êt rõng bÞ xãi mßn, hμng ngh×n loμi sinh vËt ®Êt bÞ ®e do¹. Sè loμi thùc vËt, ®éng vËt bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng ®· vμ ®ang t¨ng dÇn theo thêi gian. S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt (1992) ®· liÖt kª 365 loμi vμ S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt (1996) ®· liÖt kª 356 loμi ®ang bÞ ®e do¹ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. Ch¸y rõng còng ®· lμm suy gi¶m diÖn tÝch rõng ë ViÖt Nam. Cã kho¶ng 56% diÖn tÝch rõng dÔ bÞ ch¸y trong sè diÖn tÝch rõng cßn l¹i cña ViÖt Nam. Hμng n¨m, n−íc ta bÞ ch¸y tõ 20.000-30.000 ha rõng (cã n¨m ch¸y tíi 100.000 ha). ChØ tÝnh 6 th¸ng ®Çu n¨m 1999, n−íc ta ®· cã tíi 342 vô ch¸y rõng lμm thiÖt h¹i 1981ha. Vô ch¸y rõng Trμm ë U Minh Th−îng vμo ®Çu n¨m 2001, ®· g©y tæn thÊt trªn diÖn réng. Mét vÝ dô kh¸c cho thÊy t¸c ®éng cña thiªn tai lμm ph¸ hñy m«i tr−êng sèng nh−: sau c¸c trËn lôt lín ë miÒn Trung (1999), mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ven biÓn ®· bÞ nhiÔm mÆn. §iÒu nμy ®· ¶nh h−ëng lín ®Õn m«i tr−êng trång c¸c c©y n«ng nghiÖp còng nh− c− tró cña mét sè loμi ®éng vËt d−íi n−íc..., mμ khã cã thÓ c¶i t¹o ®−îc. ViÖc nhiÔm mÆn nμy còng x¶y ra ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c ë n−íc ta, nh−ng bëi t¸c ®éng cña con ng−êi lμ chÝnh nh−: mïa kh« n¨m 1997 - 1998, mét sè ®Þa ph−¬ng vïng ven biÓn thuéc tØnh Cμ Mau ®· tùu ý dÉn n−íc mÆn vÒ ruéng ®Ó nu«i t«m v× lîi Ých tr−íc m¾t, nh−ng còng chØ ®−îc mét vμi n¨m, nh−ng l©u dμi dÉn ®Õn lμm mÆn hãa m«i tr−êng ®Êt trång lóa. 67
3.2 Khai th¸c qu¸ møc Tμi nguyªn thiªn nhiªn ë n−íc ta ®· bÞ con ng−êi khai th¸c qu¸ møc ®Ó phôc vô cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. §©y lμ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n trùc tiÕp g©y nªn t×nh tr¹ng suy gi¶m vμ nghÌo kiÖt ®a d¹ng sinh häc. §èi víi tμi nguyªn rõng: tr−íc ®©y, ViÖt Nam ®· khai th¸c kho¶ng 1,3-1,4 triÖu m3 gç cñi, 100.000 tÊn tre nøa hμng n¨m. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ChÝnh phñ ®· h¹n chÕ nhiÒu viÖc khai th¸c gç trßn. NhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· thùc hiÖn chñ tr−¬ng ®ãng cöa rõng ®Ó nh»m gi÷ l¹i nh÷ng diÖn tÝch rõng tù nhiªn Ýt ái cña m×nh. Khai th¸c cñi ®un hiÖn nay vÉn lμ vÊn ®Ò diÔn ra nghiªm träng nhÊt vμ kho¶ng 22-23 triÖu tÊn cñi ®−îc khai th¸c hμng n¨m. Tμi nguyªn ®éng vËt rõng ®· bÞ khai th¸c qu¸ møc trong suèt mét thêi gian dμi qua. C¸c loμi ®éng vËt cì lín (Bß tãt, Bß rõng, Bß x¸m, Hæ...) ®· bÞ khai th¸c dÉn tíi t×nh tr¹ng c¹n kiÖt, kh¶ n¨ng phôc håi lμ rÊt khã kh¨n. Nai, Ho½ng, Lîn rõng lμ nh÷ng loμi cã sè l−îng lín ë hÇu hÕt c¸c ®Þa ph−¬ng miÒn nói trong nh÷ng n¨m tr−íc 1965 th× nay ®· trë lªn hiÕm. ThËm chÝ Nai ®· bÞ tuyÖt chñng ë c¸c tØnh vïng §«ng B¾c, hiÕm ë vïng T©y B¾c vμ B¾c Trung Bé. Kho¶ng tõ n¨m 1990 ®Õn nay, viÖc bu«n b¸n, xuÊt khÈu ®éng vËt vμ thùc vËt ph¸t triÓn rÊt nhanh. ThÞ tr−êng ViÖt Nam më cöa dÉn ®Õn hμng tr¨m loμi ®éng thùc vËt bÞ khai th¸c trém vμ b¸n qua biªn giíi. Tuy chóng ta míi b¾t gi÷ ®−îc mét phÇn nhá sè vô bu«n b¸n song sè l−îng ®éng vËt thu ®−îc còng cho thÊy ho¹t ®éng nμy ®ang diÔn ra kinh khñng. VÝ dô n¨m 1995, tØnh S«ng BÐ b¾t gi÷ ®−îc 12650 c¸ thÓ ®éng vËt rõng; Hμ Néi gi÷ ®−îc 1892 con, 10 th¸ng ®Çu n¨m 1996 b¾t 8078 con, n¨m 1997 b¾t 4044 con... Kh«ng chØ ®éng vËt, gç còng bÞ khai th¸c d÷ déi. NhiÒu vô vËn chuyÓn gç tr¸i phÐp trªn bé, trªn s«ng vμ c¶ trªn tÇu ho¶ còng ®−îc c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nªu ra. S¸u th¸ng ®μu n¨m 1999, lùc l−îng kiÓm l©m ë c¸c ®Þa ph−¬ng ®· b¾t 1336 vô vËn chuyÓn gç tr¸i phÐp vμ 325 vô vËn chuyÓn bu«n b¸n ®éng vËt rõng quÝ hiÕm. N¹n ®¸nh b¾t c¸ qu¸ møc lμ mét vÝ dô dÔ thÊy ë hÇu hÕt mäi n¬i. C¸ n−íc ngät ë c¸c vïng bÞ c¹n kiÖt, thËm chÝ kh«ng cßn gÆp trªn ruéng lóa n−íc. Con ng−êi ®· ®¸nh b¾t c¸ víi mäi ph−¬ng tiÖn, mäi h×nh thøc, thËm chÝ c¸c h×nh thøc vμ ph−¬ng tiÖn ®¸nh b¾t mang tÝnh diÖt chñng nh− næ m×n, chÊt ®éc, rμ ®iÖn .. . Ho¹t ®«ng khai th¸c san h« hiÖn lμ mèi ®e do¹ ®èi víi c¸c r¹n san h« Ýt ái cña ViÖt Nam. Khai th¸c san h« hiÖn nay ®ang diÔn ra m¹nh mÏ ë ven biÓn tõ §μ N½ng ®Õn ThuËn H¶i. Më réng ®Êt canh t¸c b»ng c¸ch lÊn rõng, lÊn biÓn còng gãp phÇn lμm gi¶m tÝnh ®a d¹ng sinh häc ë nhiÒu n¬i. ViÖc ph¸t triÓn nu«i trång thñy s¶n ë mét sè n¬i thiÕu quy ho¹ch cïng víi viÖc khai th¸c, ®¸nh b¾t b»ng c¸c c«ng cô hñy diÖt ®· lμm cho ®a d¹ng sinh häc cña nhiÒu thñy vùc bÞ gi¶m sót. Bê biÓn ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÞ suy tho¸i do viÖc lÊn biÓn, x©y dùng c¸c hå nu«i h¶i s¶n, x©y dùng c¸c c«ng tr×nh c«ng nghiÖp vμ chÊt th¶i tõ c¸c sinh ho¹t cña con ng−êi. C¸c ho¹t ®éng nμy lμm gi¶m diÖn tÝch vïng triÒu, t¨ng ®é chua phÌn, thay ®æi qu¸ tr×nh l¾ng bïn vμ « nhiÔm bê biÓn. Mét sè vïng cã ho¹t ®éng khai th¸c c¸t, ®¸ x©y dùng nhμ m¸y thuû tinh (vïng ven biÓn Trung Bé) ®· dÉn ®Õn nh÷ng nguyªn nh©n rñi ro vμ xãi mßn bê biÓn. V× kh«ng cã kÕ ho¹ch khai th¸c tμi nguyªn mét c¸ch hîp lý, kh«ng kiÓm so¸t ®−îc chñng lo¹i vμ sè l−îng xuÊt khÈu, kh«ng kiÓm tra ®−îc ph−¬ng tiÖn còng nh− quy tr×nh khai th¸c nªn tμi nguyªn ®éng vËt, thùc vËt rõng, tμi nguyªn sinh vËt biÓn, tμi nguyªn sinh vËt ë c¸c s«ng hå l¹i cμng suy gi¶m nhanh chãng h¬n. 68
3.3 ¤ nhiÔm m«i tr−êng C¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi nh− ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, khai kho¸ng; ph¸t triÓn c¸c lμng nghÒ, c¸c khu ®« thÞ, c¸c thμnh phè; hãa chÊt vμ chÊt th¶i n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp vμ sinh ho¹t ;… ®· g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng (®Êt, n−íc, kh«ng khÝ) ë nhiÒu n¬i vμ g©y h¹i trùc tiÕp ®Õn søc kháe con ng−êi. ¤ nhiÔm m«i tr−êng, ®Æc biÖt lμ « nhiÔm n−íc g©y t¸c h¹i rÊt lín ®èi víi m«i tr−êng n−íc ngät vμ biÓn: N−íc th¶i c«ng nghiÖp, sö dông thuèc trõ s©u lμ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lμm « nhiÔm c¸c s«ng hå n−íc ngät cña ViÖt Nam. C¸c ngμnh c«ng nghiÖp ViÖt Nam tuy hiÖn nay ®· ¸p dông mét sè biÖn ph¸p sö lý n−íc th¶i song ch−a triÖt ®Ó. N−íc th¶i cña c¸c nhμ m¸y ho¸ chÊt, xμ phßng... cïng víi n−íc th¶i sinh ho¹t ®· g©y « nhiÔm nÆng cho c¸c con s«ng. Trªn ®ång ruéng, viÖc l¹m dông c¸c ho¸ chÊt diÖt c«n trïng, chÊt diÖt cá ®· g©y « nhiÔm m«i tr−êng ®ång ruéng. M«i tr−êng sèng ë c¸c hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp còng bÞ « nhiÔm do viÖc sö dông tuú tiÖn c¸c chÊt diÖt c«n trïng. C¸c s«ng hå bÞ « nhiÔm do c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp, n−íc th¶i sinh ho¹t. ¤ nhiÔm biÓn ®−îc coi lμ hiÓm ho¹ lín nhÊt ®èi víi tÝnh ®a d¹ng sinh häc biÓn. Giao th«ng vËn t¶i biÓn vμ th¨m dß dÇu khÝ lμ 2 nguyªn nh©n quan träng g©y nªn sù « nhiÔm biÓn. Nguyªn nh©n nμy b¾t ®Çu tõ c¸c tÇu thuyÒn ®¸nh c¸ dïng ®éng c¬, c¸c tμu chë hμng, chë dÇu. C¸c c¶ng biÓn H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh., Cöa Lß, §μ N½ng, Vòng Tμu... ®Òu cã mét líp v¸ng dÇu trªn bÒ mÆt n−íc. Møc dÇu trong n−íc biÓn ë c¶ng H¶i Phßng, Qu¶ng Ninh lμ 0,4-1 mg/l n−íc. Th¨m dß vμ khai th¸c khÝ dÇu ë ViÖt Nam míi b¾t ®Çu tõ n¨m 1986, do kh«ng ®−îc theo dâi nªn kh«ng cã sè liÖu nh−ng ®©y lμ nh÷ng ho¹t ®éng g©y nhiÒu ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn m«i tr−êng sèng cu¶ sinh vËt biÓn. Ngoμi hai nguyªn nh©n nªu trªn, vÊn ®Ò l¾ng ®äng bïn ë c¸c cöa s«ng, trong c¸c c¶ng vμ ho¹t ®éng n¹o hót bïn còng ®· g©y ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh ®a d¹ng sinh häc biÓn. ViÖc n¹o vÐt ®Ó khai th«ng cöa s«ng, h¶i c¶ng ®· khuÊy dôc n−íc, trong bïn l¾ng ®äng th−êng cã dÇu vμ chÊt ®éc lÉn vμo nªn ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho sinh vËt biÓn. 3.4 Di nhËp vμ x©m lÊn cña c¸c loμi sinh vËt l¹ Trong thêi gian qua viÖc trao ®æi, di nhËp mét sè gièng c©y trång, vËt nu«i ®· mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ. Trong c¬ cÊu c©y trång ë nhiÒu n¬i sè gièng míi ®· chiÕm tíi 70- 80% vμ cho n¨ng suÊt cao. Tuy nhiªn viÖc di nhËp nhiÒu gièng míi mét c¸ch trμn lan, thiÕu kiÓm so¸t lμ nguy c¬ tiÒm tμng lμm c¸c gièng b¶n ®Þa bÞ mai mét. C¸c gièng míi cã thÓ cã nh÷ng ®iÓm bÊt lîi vμ th−êng kh«ng bÒn v÷ng tr−íc t¸c ®éng cña ngo¹i c¶nh vμ s©u bÖnh. T¸c h¹i ngay lËp tøc vμ cã thÓ thÊy lμ mét sè loμi di nhËp vμo ViÖt Nam ®· ph¸t triÓn thμnh dÞch vμ g©y h¹i nghiªm träng. §iÒu nμy cßn liªn quan ®Õn sù thiÕu hiÓu biÕt vμ s¬ hë trong qu¶n lý. Cã thÓ nªu ra ®©y mét sè vÝ dô: • Trong c«ng t¸c trång rõng ë ViÖt Nam, chóng ta ®· sö dông thμnh c«ng kh¸ nhiÒu loμi c©y nhËp néi nh− Phi lao trªn vïng c¸t ven biÓn, c¸c loμi Keo vμ B¹ch ®μn cho vïng ®åi thÊp vμ rõng c«ng nghiÖp. B¹ch ®μn trång thuÇn lo¹i ë mét sè vïng ë n−íc ta cã nh÷ng thêi ®iÓm bÞ bÖnh h¹i g©y chÕt hμng lo¹t. • T×nh tr¹ng t−¬ng tù còng x¶y ra víi c¸c loμi c©y n«ng nghiÖp, c¸c gièng míi nh− lóa, ng«, cμ phª, cao su, c©y ¨n qu¶... ®−îc nhËp n«i, g©y trång réng r·i v× n¨ng suÊt cao. 69
§iÒu nμy ®· lμm cho mét sè gièng c©y trång ®Þa ph−¬ng, cã chÊt l−îng nh−ng n¨ng suÊt thÊp bÞ mÊt ®i. • ViÖc nhËp vμ g©y nu«i èc b−¬u vμng ®¹i trμ ®· g©y h¹i cho ®ång ruéng trong mét thêi gian dμi, … 3.5 Sù nghÌo ®ãi vμ søc Ðp d©n sè N»m trong thùc tr¹ng chung cña thÕ giíi, ë ViÖt Nam c¸c mèi ®e däa do con ng−êi g©y ra ®èi víi ®a d¹ng sinh häc liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù gia t¨ng d©n sè. D©n sè gia t¨ng kÐo theo sù gia t¨ng c¸c nhu cÇu sinh ho¹t vμ c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu kh¸c trong khi nguån tμi nguyªn cã h¹n, nhÊt lμ tμi nguyªn ®Êt cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. HÖ qu¶ tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn lμ ph¶i më réng ®Êt canh t¸c; x©m lÊn ®Êt rõng, c¸c khu ®Êt ngËp n−íc,…lμm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. ë mét sè ®Þa ph−¬ng ngoμi viÖc gia t¨ng d©n sè tù nhiªn, vÊn ®Ò di d©n còng lμ yÕu tè lμm gia t¨ng d©n sè c¬ häc vμ ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc ë vïng nμy. Tõ nh÷ng n¨m 1960, thùc hiÖn chñ tr−¬ng cña chÝnh phñ x©y dùng vμ ph¸t triÓn c¸c vïng kinh tÕ míi, c¸c ®Þa ph−¬ng ®· ®éng viªn kho¶ng 1,2 triÖu ng−êi tõ vïng ®ång b»ng lªn khai hoang vμ sinh sèng ë vïng nói. Cuéc vËn ®éng nμy ®· lμm thay ®æi c¬ cÊu d©n sè vμ tËp qu¸n canh t¸c ë miÒn nói. Tõ nh÷ng n¨m 1990, ®· cã nhiÒu ®ît di c− tù do tõ c¸c tØnh phÝa B¾c vμ B¾c Trung Bé vμo c¸c tØnh phÝa Nam. T¸c ®éng cña di d©n tù do ®Õn tμi nguyªn thiªn nhiªn ®· trë thμnh vÊn ®Ò bøc xóc ë mét sè tØnh phÝa Nam, ®Æc biÖt lμ T©y Nguyªn. Víi gÇn 80% d©n sè sèng ë n«ng th«n, ViÖt Nam lμ mét n−íc n«ng nghiÖp cßn phô thuéc nhiÒu vμo nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. ë c¸c vïng s©u, vïng xa 90% d©n ®Þa ph−¬ng sèng dùa vμo canh t¸c n«ng nghiÖp vμ khai th¸c tμi nguyªn rõng. D©n c− ë c¸c vïng nμy cã ®êi sèng rÊt thÊp vμ cã kho¶ng trªn 50% sè hé thuéc diÖn nghÌo ®ãi. Canh t¸c n−¬ng rÉy (du canh) lμ tËp qu¸n cña nhiÒu d©n téc thiÓu sè miÒn nói ë ViÖt Nam. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do søc Ðp cña sù gia t¨ng d©n sè nªn canh t¸c n−¬ng rÉy ®· trë thμnh mét trong nh÷ng nguyªn nh©n gãp phÇn lμm mÊt rõng, tho¸i hãa ®Êt, … TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò võa nªu trªn lμ nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam. Cuèi cïng, còng nh− nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi, nguyªn nh©n cèt yÕu cña vÊn ®Ò vÉn lμ m©u thuÉn gi÷a cung vμ cÇu. Tμi nguyªn tù nhiªn th× cã h¹n mμ nhu cÇu sö dông cña con ng−êi th× rÊt cao vμ ngμy cμng t¨ng lªn nhanh chãng. Sù suy tho¸i tμi nguyªn, suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc lμ kh«ng thÓ tr¸nh khái. 70
Bμi 9: B¶o tån ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Môc tiªu: KÕt thóc bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Tr×nh bμy ®−îc c¬ së luËt ph¸p liªn quan, ho¹t ®éng vμ ®Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc NhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn, cña tÝnh ®a d¹ng sinh häc, ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· cã nh÷ng hμnh ®éng tÝch cùc trong c«ng t¸c b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc tõ nh÷ng n¨m 1960. NhiÒu v¨n b¶n luËt ph¸p vμ d−íi luËt ®· ®−îc ban hμnh. Ngoμi ra trong phong trμo chung cña tßan thÕ giíi vÒ b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ViÖt Nam tham dù hÇu hÕt c¸c héi nghÞ toμn cÇu vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan vμ còng ®· ký kÕt nhiÒu c«ng −íc vÒ m«i tr−êng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. B¶ng 9.1. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt ®· ban hμnh N¨m C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt - ChØ thÞ 134/TTg cña Phñ Thñ t−íng vÒ cÊm s¨n b¾t Voi. 1960 - QuyÕt ®Þnh 72/TTg cña Thñ t−íng chÝnh phñ thμnh lËp V−ên quèc gia Cóc Ph−¬ng 1962 - NghÞ ®Þnh 39/CP cña Héi ®ång chÝnh phñ ban hμnh §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ s¨n b¾t chim thó rõng. 1963 - Ph¸p lÖnh vÒ b¶o vÖ rõng. 1972 - QuyÕt ®Þnh 41/TTg cña ChÝnh phñ vÒ viÖc quy ®Þnh c¸c khu rõng cÊm. 1977 - QuyÕt ®Þnh 194/CT cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng vÒ viÖc c«ng nhËn 87 khu rõng cÊm. 1986 - QuyÕt ®Þnh 582/Q§-NSY cña Chñ nhiÖm Uû ban KH-KT nhμ n−íc quy ®Þnh t¹m thêi vÒ nhiÖm 1987 vô, quyÒn h¹n cña c¸c c¬ quan b¶o tån, l−u gi÷, sö dông nguån gen. - Khëi x−íng viÖc x©y dùng ch−¬ng tr×nh B¶o tån nguån gen quèc gia do Bé Khoa häc c«ng nghÖ vμ m«i tr−êng chñ tr×. - LuËt ®Êt ®ai ®−îc ban hμnh (cã söa ®æi n¨m 1993). 1988 - QuyÕt ®Þnh 276 cña Bé L©m nghiÖp cÊm s¨n b¾n 38 loμi hoang d·. 1989 - QuyÕt ®Þnh 433 cña Bé L©m nghiÖp ®×nh chØ khai th¸c vμ xuÊt khÈu 7 lo¹i gç quý hiÕm (L¸t, NghiÕn, Gi¸ng h−¬ng, Tr¾c, CÈm lai, Gâ ®á, Mun). - Thμnh viªn cña c«ng −íc RAMSAR. - Chñ tÞch n−íc Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam c«ng bè LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. 1991 - KÕ ho¹ch quèc gia vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. - KÕ ho¹ch Hμnh ®éng L©m nghiÖp nhiÖt ®íi (TFAP). - NghÞ ®Þnh 17/H§BT cña Héi ®ång Bé tr−ëng vÒ viÖc thi hμnh LuËt b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. 1992 - NghÞ ®Þnh 18/H§BT cña Héi ®ång Bé tr−ëng quy ®Þnh danh môc thùc vËt rõng, ®éng vËt rõng quý hiÕm vμ chÕ ®é qu¶n lý b¶o vÖ. - QuyÕt ®Þnh sè 1171/Q§ ban hμnh quy chÕ qu¶n lý rõng s¶n xuÊt, rõng phßng hé vμ rõng ®Æc dông cña Bé L©m NghiÖp. - XuÊt b¶n S¸ch ®á ViÖt Nam phÇn ®éng vËt. - ChØ thÞ 130/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý vμ b¶o vÖ ®éng thùc vËt quý hiÕm. 1993 - ChØ thÞ 283/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó qu¶n lý gç quý hiÕm. 71
N¨m C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vμ d−íi luËt - ChØ thÞ 462/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý chÆt chÏ viÖc khai th¸c, vËn chuyÓn vμ xuÊt khÈu gç. - Ký c«ng −íc §a d¹ng sinh häc. - Th«ng b¸o cña ChÝnh phñ chÝnh thøc gia nhËp CITES - Ban hμnh luËt b¶o vÖ m«i tr−êng. 1994 - Ký c«ng uíc CITES. - NghÞ ®Þnh 39/CP cña ChÝnh phñ vÒ hÖ thèng tæ chøc kiÓm l©m. - B¶n th¶o KÕ ho¹ch hμnh ®éng vÒ m«i tr−êng (VNNEAP). 1995 - QuyÕt ®Þnh sè 845/TTg do Thñ t−íng ChÝnh phñ ban hμnh vÒ viÖc phª duyÖt KÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam (BAP). - XuÊt b¶n s¸ch ®á ViÖt Nam phÇn thùc vËt. 1996 - ChØ thÞ 359/TTg cña Thñ t−íng chÝnh phñ vÒ nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn ®éng vËt hoang d·. - C«ng v¨n 280KL/PC cña Côc KiÓm l©m vÒ kiÓm tra, xö lý vi ph¹m vÒ qu¶n lý, sö dông ®éng vËt hoang d·. - C«ng v¨n 2472 NN-KL/CV cña Bé NN&PTNT vÒ t¨ng c−êng vμ b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn ®éng vËt hoang d·. - QuyÕt ®Þnh 2177/1997/Q§-BKHCNMT vÒ viÖc ban hμnh quy chÕ qu¶n lý vμ b¶o tån nguån 1997 gen thùc vËt, ®éng vËt vμ vi sinh vËt. - QuyÕt ®Þnh 301/1997/Q§-BNN&PTNT vÒ viÖc ban hμnh quy chÕ x¸c ®Þnh ranh giíi vμ c¾m cäc mèc c¸c lo¹i rõng. - QuyÕt ®Þnh 242/1999/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ ®iÒu hμnh xuÊt nhËp khÈu hμng 1999 hãa n¨m 2000, trong ®ã cã c¸c loμi ®éng vËt hoang d· vμ ®éng thùc vËt quý hiÕm ®−îc liÖt vμo hμng cÊm xuÊt khÈu do Bé NN & PTNT h−íng dÉn. - QuyÕt ®Þnh 08/2001/Q§-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ viÖc ban hμnh Quy chÕ qu¶n lý rõng 2001 ®Æc dông, rõng phßng hé vμ rõng s¶n xuÊt lμ rõng tù nhiªn. B¶ng 9.2. C¸c c«ng −íc liªn quan ®· ký kÕt thùc hiÖn N¨m ký C¸c c«ng −íc - C«ng −íc b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt −ít RAMSAR. 1983 - C«ng −íc vÒ bu«n b¸n vμ vËn chuyÓn c¸c loμi ®éng, thùc vËt quý hiÕm (CITES). 1994 - C«ng −íc Liªn HiÖp Quèc vÒ LuËt biÓn. - C«ng −íc b¶o vÖ tÇng ¤ z«n. - NghÞ ®Þnh th− vÒ c¸c chÊt lμm suy tho¸i tÇng ¤ z«n. - C«ng −íc khung cña Liªn HiÖp Quèc vÒ biÕn ®æi khÝ hËu. - C«ng −íc §a d¹ng sinh häc. - C«ng −íc vÒ kiÓm so¸t vËn chuyÓn xuyªn biªn giíi vμ tiªu hñy chÊt th¶i nguy 1995 hiÓm. 72
4 Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 4.1 B¶o tån t¹i chç (In-situ conservation) 4.1.1 KÕt qu¶ Qu¸ tr×nh h×nh thμnh hÖ thèng rõng ®Æc dông ë ViÖt Nam g¾n liÒn víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña ngμnh L©m nghiÖp. §©y lμ biÖn ph¸p tÝch cùc ®· vμ ®ang gãp phÇn quan träng ®èi víi sù nghiÖp b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ViÖt Nam trong 40 n¨m qua. Nhê hÖ thèng rõng ®Æc dông nμy mμ nhiÒu nguån gen thùc vËt, ®éng vËt quý hiÕm ®· ®−îc b¶o vÖ. Thùc ra, n−íc ta ®· sím nhËn thøc ®−îc tÇm quan träng cña viÖc b¶o vÖ thiªn nhiªn, tõ n¨m 1962 ®· b¾t ®Çu b¶o vÖ Khu rõng cÊm Cóc Ph−¬ng theo ®Ò nghÞ cña Tæng côc L©m nghiÖp, ®Õn n¨m 1966 Cóc Ph−¬ng trë thμnh VQG ®Çu tiªn ë ViÖt Nam víi diÖn tÝch 25.000 ha (theo quyÕt ®Þnh ngμy 9/8/1966 cña Tæng côc tr−ëng Tæng côc L©m nghiÖp), ®Õn 1988 Thñ t−íng ChÝnh phñ phª duyÖt luËn chøng ®Çu t− ®· kh¼ng ®Þnh VQG Cóc Ph−¬ng cã diÖn tÝch lμ 22.200 ha. Giai ®o¹n tõ n¨m 1962 ®Õn 1975, thêi kú chiÕn tranh diÔn ra ë ViÖt Nam, cã h¬n 2 triÖu hecta rõng bÞ hñy ho¹i. MÆc dï miÒn B¾c bÞ chiÕn tranh ph¸ ho¹i, ngμnh L©m nghiÖp vÉn tiÕp tôc tiÕn hμnh c«ng t¸c ®iÒu tra nghiªn cøu vÒ b¶o tån thiªn nhiªn. Sau khi thèng nhÊt ®Êt n−íc, n¨m 1976 Tæng côc L©m nghiÖp chuyÓn thμnh Bé L©m nghiÖp. Trªn c¬ së ®Ò xuÊt cña Bé L©m nghiÖp, ngμy 24/1/1977 Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· ra quyÕt ®Þnh 41/TTg thμnh lËp 10 khu rõng cÊm, trong ®ã cã 3 KBTTN vμ 7 khu v¨n hãa lÞch sö, víi diÖn tÝch 44.310 ha. N¨m 1986 ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· thμnh lËp mét hÖ thèng 87 khu b¶o vÖ ®−îc gäi lμ c¸c khu rõng ®Æc dông trong ®ã cã 58 VQG vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn, 29 khu rõng v¨n hãa lÞch sö, phong c¶nh ®Ñp víi diÖn tÝch kho¶ng 1.169.000 ha chiÕm 5,7% diÖn tÝch ®Êt rõng (kho¶ng 3,3% diÖn tÝch ®Êt c¶ n−íc). Trong sè 87 khu b¶o vÖ nãi trªn cã 28 khu cã diÖn tÝch kh¸ réng chiÕm 698.000ha. C¸c khu nμy bao trïm ®−îc phÇn lín c¸c kiÓu rõng c¬ b¶n cña ViÖt Nam. Sè cßn l¹i chØ lμ nh÷ng khu vùc hÑp, ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn bÞ suy tho¸i nhiÒu, thËm chÝ cã chç kh«ng cßn ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó thμnh lËp khu b¶o vÖ n÷a. Ngμy 9/8/1986, Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng ®· x¸c lËp mét hÖ thèng gåm 73 KBTTN ®¹i diÖn cho c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau tr¶i tõ B¾c vμo Nam víi tæng diÖn tÝch 769.512 ha §Õn 2000, ChÝnh phñ ®· quyÕt ®Þnh thμnh lËp 11 v−ên Quèc gia (Ba BÓ, Ba V×, B¹ch M·, BÕn En, C¸t Bμ, C¸t Tiªn, C«n §¶o, Cóc Ph−¬ng, Tam §¶o, Trμm Chim, Yok §«n), 52 khu b¶o tån thiªn nhiªn, 16 khu b¶o tån ®éng vËt hoang d· vμ 22 khu V¨n hãa - lÞch sö - m«i tr−êng víi tæng diÖn tÝch kho¶ng 2,3 triÖu hecta (sè liÖu Côc KiÓm L©m). Trong sè ®ã còng cã mét sè khu b¶o tån cho ®Õn nay kh«ng cßn tån t¹i. HiÖn nay theo quy ho¹ch míi, Bé N«ng nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n ®ang lËp tê tr×nh ®Ò nghÞ ChÝnh phñ phª duyÖt 4 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ bao gåm v−ên Quèc gia, khu b¶o tån thiªn nhiªn, khu b¶o tån c¸c loμi hay sinh c¶nh, khu b¶o vÖ c¶nh quan, víi 102 khu cã tæng diÖn tÝch lμ 2.054.931 ha, chiÕm 6,20% diÖn tÝch l·nh thæ. So víi 2 thêi ®iÓm: th¸ng 8/1986, khi cã quyÕt ®Þnh 194/CT vμ th¸ng 11/1997, Héi nghÞ Cóc Ph−¬ng (Héi nghÞ tæng kÕt c«ng t¸c quy ho¹ch, tæ chøc vμ qu¶n lý hÖ thèng rõng ®Æc dông) th× tæng diÖn tÝch rõng ®Æc dông cña ViÖt Nam theo quy ho¹ch míi sÏ b»ng h¬n hai lÇn diÖn tÝch n¨m 1986 vμ t¨ng thªm 10% so víi diÖn tÝch n¨m 1997. Tû lÖ 73
nμy ch−a ph¶i cao so víi c¸c n−íc trªn thÕ giíi vμ mét sè n−íc l¸ng giÒng, nh−ng nã ®· thÓ hiÖn quyÕt t©m cña ChÝnh phñ vμ nh©n d©n ViÖt Nam trong c«ng cuéc b¶o tån thiªn nhiªn vμ b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc. ViÖt Nam còng ®· thμnh lËp mét sè khu b¶o vÖ ®Æc biÖt: Khu Trμm Chim (§ång Th¸p) ®Ó b¶o vÖ loμi SÕu cæ trôi (vμ ®Õn ®Çu n¨m 1994 khu b¶o vÖ quèc gia ®· ®−îc thμnh lËp), khu b¶o vÖ Xu©n Thñy (Nam §Þnh) ë cöa s«ng Hång ®Ó b¶o vÖ c¸c loμi chim di c−, cô thÓ lμ loμi Cß th×a . §©y còng lμ khu vùc b¶o vÖ Ramsar ®Çu tiªn ë ViÖt H×nh 8.3: SÕu cæ trôi ®−îc b¶o tån t¹i VQG Nam vμ ®ång thêi lμ khu b¶o vÖ Ramsar ®Çu Trμm Chim (§ång Th¸p) tiªn ë vïng §«ng Nam ¸. C¸c khu dù tr÷ Sinh quyÓn (Biosphere Reserve ) ë C¸t Tiªn vμ CÇn Giê vμ khu di s¶n thÕ giíi (Word Heritage) VÞnh H¹ Long còng ®· ®−îc UNESCO vμ thÕ giíi c«ng nhËn. Ngoμi c¸c khu b¶o vÖ nãi trªn Bé L©m nghiÖp (tr−íc ®©y) cßn x©y dùng mét hÖ thèng rõng b¶o vÖ réng 5,71 triÖu ha; trong ®ã: rõng phßng hé ven biÓn 90.000ha, rõng cè ®Þnh c¸t 70.000ha, rõng b¶o vÖ ®Çu nguån 5.550.000ha. Tuy nhiªn, hiÖn nay chØ 2,46 triÖu ha lμ rõng che phñ (Ch−¬ng tr×nh hμnh ®éng l©m nghiÖp nhiÖt ®íi, 1991). 4.1.2 Nh÷ng tån t¹i vμ th¸ch thøc cña hÖ thèng KBTTN ViÖt Nam • Nh÷ng tån t¹i: + DiÖn tÝch c¸c khu b¶o tån so víi diÖn tÝch l·nh thæ cßn thÊp, ch−a thÓ ®¹i diÖn ®−îc ®Çy ®ñ c¸c hÖ sinh th¸i rõng nhiÖt ®íi vμ yªu cÇu cña ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. + ViÖc xÕp h¹ng, ph©n lo¹i rõng ®Æc dông vÉn ch−a thÝch hîp, ch−a tiÕp cËn víi ph©n lo¹i quèc tÕ. + Trong c¸c KBTTN hiÖn cã, nhiÒu khu cã diÖn tÝch qu¸ nhá ch−a ®ñ ®¹i diÖn cho c¸c hÖ sinh th¸i còng nh− sinh c¶nh tèi thiÓu cho mét sè loμi ®éng vËt, ®Æc biÖt lμ c¸c loμi quý hiÕm. + Ranh giíi cña mét sè VQG vμ KBTTN ch−a hîp lý vÒ mÆt b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. + ë ®a sè c¸c khu b¶o tån, c«ng t¸c ®iÒu tra c¬ b¶n ch−a tiÕn hμnh mét c¸ch ®Çy ®ñ, ch−a cã luËn chøng ®Çu t−, ch−a ®−îc cÊp quyÒn sö dông ®Êt vμ x¸c ®Þnh ranh giíi cô thÓ ngoμi thùc ®Þa mét c¸ch ®Çy ®ñ. + HÖ thèng ®iÒu hμnh qu¶n lý c¸c KBTTN ch−a nhÊt qu¸n tõ ®Þa ph−¬ng ®Õn trung −¬ng. ViÖc ph©n cÊp qu¶n lý gi÷a ®Þa ph−¬ng vμ trung −¬ng ch−a ®−îc quy ®Þnh cô thÓ, ChÝnh phñ chËm ban hμnh quy chÕ qu¶n lý rõng ®Æc dông, v× vËy nªn c«ng t¸c b¶o vÖ c¸c khu rõng ®Æc dông thiÕu c¬ së v÷ng ch¾c g©y nªn nh÷ng tranh chÊp kh«ng cã lîi cho b¶o tån. + Tæ chøc bé m¸y, biªn chÕ cña c¸c Ban qu¶n lý ë c¸c KBTTN ch−a hîp lý nªn hiÖu qu¶ c«ng t¸c b¶o tån ch−a cao. • Nh÷ng th¸ch thøc: 74