Giáo trình về đa dạng sinh học - part 7

Chia sẻ: Nguyễn Thị Ngọc Huỳnh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

88
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'giáo trình về đa dạng sinh học - part 7', khoa học tự nhiên, công nghệ sinh học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình về đa dạng sinh học - part 7

• C¸c ho¹t ®éng: TiÕp tôc ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan, nh»m tr¶ lêi ®−îc c©u hái: “§Ó cã ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ trªn cÇn ph¶i lμm nh÷ng g×?”. §Ó ®¹t ®−îc mét kÕt qu¶ mong ®îi cÇn cã mét hay nhiÒu ho¹t ®éng liªn quan víi nã. Ho¹t ®éng sÏ x¸c ®Þnh chiÕn l−îc hμnh ®éng ®Ó ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mong ®îi. Cã thÓ tãm l−îc c¸c b−íc cña tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc b»ng s¬ ®å sau: Dùa vμo: Ph©n tÝch nhu cÇu + Chøc n¨ng,nhiÖm vô cña KBT +Nhu cÇu cña céng ®ång +Ph©n tÝch chiÕn l−îc,CS Tæng hîp nhu cÇu Môc tiªu tæng thÓ Môc tiªu cô thÓ Tr¶ lêi c©u hái: “§Ó ®¹t ®−îc môc Ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi tiªu cô thÓ sÏ cã c¸c bªn liªn quan. nh÷ng kÕt qu¶ nμo?” KÕt qu¶ mong ®îi cña b¶o tån §DSH Ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan. Tr¶ lêi c©u hái: “§Ó cã nh÷ng kÕt qu¶ trªn cÇn ph¶i C¸c ho¹t ®éng lμm g×? S¬ ®å 10.1: KÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc 8.2 KÕ ho¹ch hμnh ®éng Trªn c¬ së c¸c ho¹t ®éng ®−îc x¸c ®Þnh ®Ó ®¹t ®−îc c¸c kÕt qu¶ mong ®îi trong kÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc , tiÕp tôc ph©n tÝch vÒ thêi gian, nguån lùc (nh©n lùc, tμi chÝnh, ph−¬ng tiÖn vËt t−) ®Ó lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng. §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc lμ nh÷ng ho¹t ®éng tèn kÐm vÒ thêi gian, nh©n lùc vμ tμi chÝnh. V× vËy tïy thuéc vμo nguån kinh phÝ vμ nh©n lùc, viÖc lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng nªn tËp trung vμo nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt vμ s¾p xÕp c¸c ho¹t ®éng theo thø tù hîp lý vÒ thêi gian. Cã nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn kÕ ho¹ch hμnh ®éng cho c¸c ho¹t ®éng, nh−ng ®Ó ®¬n gi¶n vμ dÔ thùc hiÖn cã thÓ sö dông ma trËn sau ®©y ®Ó dù th¶o kÕ ho¹ch hμnh ®éng. B¶ng 10.1 : Ma trËn ®Ó lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng cho tõng kÕt qu¶ mong ®îi. KÕt qu¶ Ho¹t ®éng Thêi Tμi chÝnh/ ph−¬ng Ai tham gia? Ai chÞu mong ®îi gian tiÖn/ vËt t− tr¸ch nhiÖm? KÕt qu¶ 1.1: Ho¹t ®éng 1.1.1 87
KÕt qu¶ Ho¹t ®éng Thêi Tμi chÝnh/ ph−¬ng Ai tham gia? Ai chÞu mong ®îi gian tiÖn/ vËt t− tr¸ch nhiÖm? ... ... ... Ho¹t ®éng 1.1.2 ... KÕt qu¶ 1.2: Ho¹t ®éng 2.1.1 ... ... ... Ho¹t ®éng 2.1.2 ... ... ... §Ó cã c¸c th«ng tin ®−a vμo ma trËn ë b¶ng 10.1 cã thÓ sö dông c¸c c«ng cô: Kü thuËt ph©n chia dù ¸n thμnh c¸c c«ng viÖc nhá, ph−¬ng ph¸p x©y dùng s¬ ®å m¹ng (®−îc tr×nh bμy chi tiÕt trong m«n häc Qu¶n lý dù ¸n LNXH). ë ®©y chØ giíi thiÖu thªm 2 c¸ch thÓ hiÖn c¸c ho¹t ®éng cña kÕ ho¹ch theo thêi gian kh¸ ®¬n gi¶n vμ dÔ ph©n tÝch b»ng s¬ ®å Gantt hoÆc ma trËn c¸c ho¹t ®éng theo thêi gian theo mÉu sau: Ho¹t ®éng E D C B A Thêi gian N¨m 3 N¨m 2 N¨m 1 N¨m ... N¨m n S¬ ®å 10.2: S¬ ®å Gannt B¶ng 10.2: Ma trËn c¸c ho¹t ®éng theo thêi gian Thêi gian N¨m 1 N¨m 2 N¨m 3 N¨m ... N¨m n Ho¹t ®éng A B C D ... 88
Bμi 11. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: §Õn cuèi bμi häc sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tr×nh bμy vμ vËn dông ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. §a d¹ng sinh häc thÓ hiÖn ë 3 cÊp ®é lμ: ®a d¹ng di truyÒn, ®a d¹ng loμi vμ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i. Do vËy viÖc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc còng ph¶i c¨n cø vμo ba cÊp ®é trªn. Trong ph¹m vi bμi gi¶ng nμy, chØ ®Ò cËp ®Õn ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®èi víi ®a d¹ng loμi ®éng vËt, ®a d¹ng loμi thùc vËt vμ t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån. 9 §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi ®éng vËt 9.1 LËp tuyÕn ®iÒu tra LËp tuyÕn ®iÒu tra cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t lμ rÊt tèn kÐm vμ mÊt thêi gian nh−ng cùc kú quan träng. Sau khi chia khu b¶o tån thμnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh, trªn c¬ së nguån nh©n lùc vμ kinh phÝ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn vμ sè tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lÆp l¹i cho mçi ®ît ®iÒu tra. §Ó dÔ ph¸t hiÖn qua c¸c lÇn ®iÒu tra, c¸c tuyÕn ®iÒu tra ph¶i ë nh÷ng n¬i dÔ dμng tiÕp cËn nh− tõ hÖ thèng ®−êng lín hay ®−êng mßn s½n cã hoÆc s«ng, suèi nh−ng tuyÕn kh«ng ®−îc trïng víi ®−êng hay s«ng suèi ®ã. C¸c tuyÕn ®iÒu tra cã thÓ c¸ch ®Òu hoÆc kh«ng ®Òu nhau. Tèt nhÊt tuyÕn ®iÒu tra lμ nh÷ng ®−êng th¼ng vμ cã h−íng bÊt kú. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn ®iÒu tra tèt nhÊt lμ 1 km nh−ng gÇn nhÊt còng kh«ng d−íi 500m. §Çu mçi tuyÕn ph¶i ®¸nh dÊu b»ng c¸c vËt liÖu kh«ng bÞ mÊt sau nhiÒu n¨m (b¨ng nilon mμu, s¬n mμu...). LËp tuyÕn ®iÒu tra trªn hiÖn tr−êng b»ng ®Þa bμn vμ cäc tiªu vμ ®−îc ph¸t dän râ rμng. Trªn tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc lËp, ®¸nh dÊu chia ®o¹n theo cù ly 100m ®Ó phôc vô c¸c ho¹t ®éng sau nμy (nh− lËp tuyÕn ngang, ®Æt bÉy thó nhá, ®Æt l−íi mê, …). NÕu tuyÕn ®i qua nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau th× ë ®Çu mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn x¸c ®Þnh vμ lμm dÊu mèc ph©n ®Þnh. 9.2 Gi¸m s¸t c¸c loμi thó Thó lμ mét trong nh÷ng nhãm sinh vËt quan träng cña khu b¶o tån. Sù ph¸t triÓn hay suy tho¸i cña c¸c loμi thó nãi lªn tÝnh hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng qu¶n lý. 9.2.1 Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó lín Th−êng th× c¸c loμi thó lín (c¶ c¸c loμi chim lín) ®−îc chó ý hμng ®Çu trong khu b¶o tån vμ ®ã lμ nh÷ng loμi chØ thÞ quan träng. NhiÒu loμi thó cã søc thu hót lín nªn mäi ng−êi dÔ nhí vμ dÔ nhËn d¹ng, vÝ dô nh− Voi, Tª gi¸c, Voäc, V−în (hoÆc mét sè loμi chim lín nh− C«ng, TrÜ sao, Gμ l«i, Ph−îng hoμng ®Êt...). §ã còng lμ nh÷ng loμi dÔ dμng thuyÕt phôc mäi ng−êi b¶o tån h¬n c¸c loμi nhá khã nh×n thÊy. 89
Th−êng c¸c loμi thó lín cÇn mét kh«ng gian sèng réng h¬n c¸c loμi kh¸c vμ ®iÒu ®ã cã nghÜa nÕu chóng nã ®−îc b¶o vÖ th× tÊt c¶ c¸c loμi ®éng vËt sèng trong cïng khu ®ã còng ®−îc b¶o vÖ. §«i khi khu b¶o tån ®−îc x©y dùng chØ ®Ó b¶o vÖ loμi chØ thÞ ®ã v× c¸c loμi nμy th−êng chØ cã mÆt ë c¸c sinh c¶nh cßn nguyªn vÑn, nªn khi b¶o tån chóng còng gióp chóng ta b¶o tån c¸c sinh c¶nh nguyªn sinh ®ã. V× vËy, gi¸m s¸t t×nh tr¹ng cña c¸c loμi thó chØ thÞ, c¸c quÇn thÓ thó lín, thó linh tr−ëng, chim lín trë thμnh nhiÖm vô quan träng. §ã còng lμ nhiÖm vô khã kh¨n trong thùc tÕ v× thó lín kh«ng chØ bÞ tiªu diÖt ë nhiÒu n¬i mμ chóng l¹i rÊt hÊp dÉn thî s¨n nªn lu«n bÞ s¨n trém. Gi¸m s¸t c¸c loμi thó lín cÇn ph¶i kiªn tr×, cã thÓ b¾t ®Çu tõ ®iÒu tra kiÓm kª ban ®Çu cho ®Õn tÝnh to¸n chÝnh x¸c mËt ®é. Tuy nhiªn viÖc tÝnh to¸n mËt ®é thó lín lμ rÊt khã kh¨n. §é chÝnh x¸c cña sè l−îng c¸ thÓ c¸c loμi thó cã thÓ n»m ë bÊt kú ®©u trong kho¶ng: thùc tÕ?, −íc tÝnh?, −íc tÝnh cã c¬ së?, pháng ®o¸n? 9.2.2 C¸c ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín vμ c¬ b¶n gåm kiÓm kª sè loμi, tÝnh c¸c chØ sè (hay c¸c xu thÕ biÕn ®æi) cña quÇn thÓ. C¸c ph−¬ng ph¸p nμy rÊt kh¸c nhau vÒ ®é phøc t¹p vμ tÝnh kh¶ thi. C¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm kª t−¬ng ®èi dÔ thùc hiÖn nh−ng l¹i kh«ng cung cÊp c¸c sè liÖu vÒ t×nh tr¹ng cña quÇn thÓ. TÝnh to¸n c¸c chØ sè cña chñng quÇn tuy cã phøc t¹p h¬n vμ cÇn ®Çu t− nhiÒu thêi gian vμ kinh phÝ h¬n nh−ng l¹i cung cÊp nhiÒu t− liÖu c¬ b¶n cho viÖc ®Ò xuÊt vμ quyÕt ®Þnh c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý. • §iÒu tra kiÓm kª Yªu cÇu quan träng nhÊt trong ®iÒu tra ®éng vËt nãi chung vμ thó nãi riªng lμ ph¶i sö dông thμnh th¹o c¸c b¶n ®å vμ ®¸nh dÊu ®óng vÞ trÝ vÒ th«ng tin c¸c loμi cã ®−îc. Do thiÕu th«ng tin vÒ sù cã mÆt cña c¸c loμi nªn c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t cã thÓ b¾t ®Çu theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau: + Tæng hîp c¸c tμi liÖu hiÖn cã: §ã lμ c¸c b¶n b¸o c¸o vÒ s¨n b¾t, vËn chuyÓn, c¸c s¸ch h−íng dÉn, c¸c b¸o c¸o khoa häc ®· c«ng bè, c¸c b¶n b¸o c¸o hμnh chÝnh vμ nÕu cã thÓ c¶ c¸c bé s−u tËp mÉu vËt liªn quan ®Õn khu b¶o tån thiªn nhiªn. Khai th¸c vμ chän c¸c th«ng tin thÝch hîp vμ lËp mét danh lôc b−íc ®Çu vÒ tæ thμnh loμi. Danh lôc nμy ®−îc cËp nhËt t− liÖu b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tiÕp theo. + Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng: Pháng vÊn nh÷ng ng−êi sèng trong hoÆc quanh khu b¶o tån thiªn nhiªn (®Æc biÖt lμ thî s¨n). Chän läc vμ chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin quan träng vμ cã tÝnh thùc tÕ cao vμo b¶n ®å, kÓ c¶ sè l−îng c¸ thÓ tr−íc ®©y vμ hiÖn nay cña c¸c loμi nÕu thÊy tin t−ëng. TiÕn hμnh ph©n cÊp ®é phong phó theo c¸c møc ®¬n gi¶n ®Ó ph©n biÖt loμi th−êng gÆp, cã gÆp, hiÕm gÆp hoÆc kh«ng gÆp. KÕt qu¶ pháng vÊn thî s¨n hay d©n ®Þa ph−¬ng phô thuéc vμo c¸ch tiÕp cËn vμ th¸i ®é cña ng−êi pháng vÊn. + Trong mét sè tr−êng hîp loμi ®iÒu tra lμ qu¸ hiÕm (nh− Hæ, Bß x¸m, Voi), chóng ta cã thÓ ¸p dông phiÕu ®iÒu tra thî s¨n. + Quan s¸t c¸c vòng n−íc, c¸c ®iÓm muèi - n¬i mμ ®éng vËt hay lui tíi. C¸c quan s¸t nh− vËy kh«ng chØ cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ sè l−îng c¸c loμi mμ cã thÓ c¶ mét sè th«ng tin s¬ bé vÒ kÝch th−íc quÇn thÓ cña chóng. C¸c quan s¸t nμy nªn tËp trung vμo nh÷ng khu vùc hÊp dÉn ®Æc biÖt. Sù hÊp dÉn ®ã th−êng thay ®æi 90
theo n¨m, mïa hoÆc thËm chÝ hμng ngμy. §a sè c¸c tr−êng hîp nμy kh«ng thÓ sö dông c¸c sè liÖu ®ã ®Ó tÝnh mËt ®é cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ c¶ xu thÕ quÇn thÓ. • C¸c chØ sè (hay xu thÕ) quÇn thÓ ChØ sè quÇn thÓ lμ con sè thÓ hiÖn tÝnh phong phó t−¬ng ®èi cña loμi ë mét vïng trong mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh (sè l−îng c¸c con vËt ®Õm ®−îc thùc tÕ). C¸c chØ sè quÇn thÓ thu thËp ®−îc qua nhiÒu thêi kú liªn tiÕp kh¸c nhau b»ng mét ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt cho thÊy xu thÕ ph¸t triÓn hoÆc suy gi¶m cña quÇn thÓ. Cã thÓ x¸c ®Þnh sè quÇn thÓ b»ng ba c¸ch ®¬n gi¶n sau: + Quan s¸t t¹i mét ®iÓm: Quan s¸t t¹i vòng n−íc, ®iÓm muèi hoÆc khu vùc hÊp dÉn c¸c thó lín. Ho¹t ®éng quan s¸t ë c¸c ®iÓm nμy ph¶i theo mét quy tr×nh thèng nhÊt: Quan s¸t suèt giê/ ngμy vμ ph¶i lÆp l¹i 3-5 lÇn tÝnh trong mïa ®· ®−îc ®Þnh. C¸c quan s¸t nh− vËy sÏ gióp ta cã c¸c kh¸i niÖm vÒ sù thay ®æi theo ngμy, theo mïa, viÖc sö dông c¸c vòng n−íc vμ ®iÓm muèi c¶ c¸c H×nh 11.1. Quan s¸t t¹i vòng s×nh n¬I bß rõng loμi kh¸c nhau. §Ó cã kÕt qu¶ tèt cÇn th−êng lui tíi tai KBTTN Ea S«, §¨k L¨k. ph¶i bè trÝ khoa häc vÒ nh©n lùc, thêi gian, vÞ trÝ quan s¸t vμ ghi chÐp cÈn thËn c¸c th«ng tin loμi cã mÆt, thêi gian ®Õn, sè l−îng c¸ thÓ, giíi tÝnh vμ tuæi −íc tÝnh. + Theo c¸c ®−êng ®i bé: Cã thÓ dïng ®Ìn pin quan s¸t ban ®ªm vμ tÝnh sè l−îng thó däc theo ®−êng ®i sÏ cho ta mét sè th«ng tin vÒ c¸c loμi cã mÆt trong khu b¶o tån. NÕu thùc hiÖn theo mét thêi gian biÓu nghiªm ngÆt th× c¸c sè liÖu cho thÊy c¸c chØ sè hoÆc xu thÕ quÇn thÓ theo thêi gian nh−ng kh«ng thÓ dïng sè l−îng ®éng vËt ®Õm ®−îc ®Ó tÝnh mËt ®é quÇn thÓ. §iÒu tra theo ®−êng ®i lμ ph−¬ng ph¸p dÔ lμm, rÎ vμ yªu cÇu Ýt nh©n lùc. Cã thÓ kÕt hîp víi lÞch tuÇn tra th−êng xuyªn cña kiÓm l©m viªn khu b¶o tån. Tuy nhiªn, kh¶ n¨ng nh×n thÊy c¸c con vËt phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè vμ nhËn biÕt loμi phô thuéc kinh nghiÖm. MÉu biÓu11.1: Ghi sè liÖu ®iÒu tra ven ®−êng Tªn ®−êng ®iÒu tra:..................................Ph−¬ng tiÖn ®i............................................ Ngμy......th¸ng......n¨m.........Thêi gian b¾t ®Çu:..........Thêi gian kÕt thóc.................... ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc b¾t ®Çu ®iÒu tra:......................................................... ChØ sè (km) cña ®ång hå xe lóc kÕt thóc ®iÒu tra:....................................................... Quan s¸t bªn tr¸i:........................................ Quan s¸t bªn ph¶i:.................................. Ng−êi ghi:................................................... L¸i xe: .................................................... + Theo sè ®èng ph©n: 91
Ph−¬ng ph¸p nμy cã mét −u ®iÓm lín lμ chóng ta kh«ng cÇn thÊy con vËt mμ chØ cÇn ph¸t hiÖn ph©n cña chóng. Khã kh¨n nhÊt lμ nhËn biÕt ph©n cña loμi nμo vμ tõ ®èng ph©n suy ra sè l−îng ra sao. CÇn chuÈn bÞ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn: - X©y dùng mét bé s−u tËp ph©n ®Ó ®èi chøng (cÇn lÊy trùc tiÕp, cè g¾ng ph©n lo¹i: ph©n míi ≤ 1 tuÇn (ph©n cßn −ít, nhít tr¬n), trung b×nh = 1 tuÇn ®Õn 3 th¸ng (ph©n kh«, nh−ng bªn trong cßn ch¾c vμ nguyªn vÑn) vμ cò = 3 th¸ng ®Õn 1 n¨m (ph©n kh«, bªn trong ®· ph©n huû). - HuÊn luyÖn cho c¸c c¸n bé ®iÒu tra c¸ch sö dông s−u tËp ph©n ®èi chøng vμ c¸ch x¸c ®Þnh nhãm tuæi cña ph©n. Chän c¸c tuyÕn dμi 1 km ®¹i diÖn cho mçi kiÓu sinh c¶nh trong khu (tuyÕn bËc I). Däc mçi tuyÕn bËc I, cø 200 m chän vμ lËp c¸c tuyÕn bËc II trong sinh c¶nh ®ång nhÊt. Trªn mçi tuyÕn bËc II chän c¸c tuyÕn bËc III ®Ó tiÕn hμnh nghiªn cøu víi kho¶ng c¸ch 50 m mét tuyÕn. §i däc c¸c tuyÕn bËc III vμ ®Õm sè l−îng ®èng ph©n n»m trong ph¹m vÞ 1m vÒ mçi bªn tuyÕn (2m cho c¶ hai bªn tuyÕn). ChiÒu dμi tuyÕn bËc III cÇn ®¹t 25m nh−ng nÕu chØ 60% c¸c tuyÕn cã tõ 1 ®èng ph©n trë lªn th× cÇn t¨ng chiÒu dμi tuyÕn bËc III lªn 50m (cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p lËp c¸c « trßn (diÖn tÝch 4m2, b¸n kÝnh 1,13 m, ph©n bè ®Òu däc theo tuyÕn). 25 m TuyÕn bËc III 50 m c¸ch 200m TuyÕn bËc I TuyÕn bËc II S¬ ®å11.1. LËp c¸c tuyÕn ®Õm sè l−îng ph©n trong sinh c¶nh ®ång nhÊt Cuèi cïng tÝnh tæng c¸c ®èng ph©n cho mçi tuyÕn bËc III sau ®ã gép chung l¹i theo c¸c tuyÕn bËc II cña tõng lo¹i sinh c¶nh, lμm c¬ së ®Ó tÝnh tæng diÖn tÝch khu vùc ®Õm ph©n. TÝnh mËt ®é c¸c ®èng ph©n b»ng c¸ch chia tæng sè ®èng ph©n cho diÖn tÝch khu vùc ®Õm hoÆc chia cho sinh c¶nh. L−u ý r»ng c¸c mËt ®é ®èng ph©n tÝnh ®−îc vμ sù so s¸nh chóng lu«n lμ vÊn ®Ò nghi vÊn bëi v× lÇn sè th¶i ph©n th−êng kh«ng biÕt vμ kh¸c nhau gi÷a c¸c loμi, c¸c sinh c¶nh vμ c¸c mïa phô thuéc vμo nguån thøc ¨n vμ n−íc uèng s½n cã. MÉu biÓu11.2: Ghi sè liÖu ®Õm ph©n Vïng nghiªn cøu:................................Ngμy ®iÒu tra:................................................... VÞ trÝ cña tuyÕn bËc nhÊt: ............................................................................................. TuyÕn sinh TuyÕn nghiªn Loμi 1 Loμi 2 Loμi 3 M« t¶ sinh c¶nh bËc 2 cøu bËc 3 sè ®èng ph©n sè ®èng ph©n sè ®èng ph©n c¶nh 92
A 1 A 2 A 3 B 1 B 2 B 3 B 1 C • TÝnh mËt ®é quÇn thÓ theo tuyÕn ViÖc ®i theo tuyÕn ®Ó ®Õm c¸c loμi thó (hay chim lín) gÆp ®−îc nh»m tÝnh mËt ®é quÇn thÓ cña chóng cã thÓ kh«ng ®¹t ®−îc kÕt qu¶ nh− mong muèn nÕu c¸ thÓ cña loμi cÇn tÝnh cßn qu¸ Ýt. NÕu vïng cã kh¶ n¨ng gÆp ®−îc tõ 40 c¸ thÓ trë lªn cña mét loμi hoÆc cña mét nhãm nhá, th× ph−¬ng ph¸p tÝnh theo tuyÕn lμ ph−¬ng ph¸p tèt. §iÒu tra theo tuyÕn cho phÐp chóng ta tÝnh ®−îc mËt ®é c¸ thÓ trªn diÖn tÝch quan s¸t. DiÖn tÝch nμy kh«ng x¸c ®Þnh tr−íc mμ dùa vμo kho¶ng c¸ch mμ ng−êi quan s¸t nh×n thÊy con vËt trong khi ®iÒu tra. V× “diÖn tÝch quan s¸t” ®−îc sö dông ®Ó tÝnh mËt ®é, nªn c¸c kÝch th−íc cÇn ®o chÝnh x¸c. G1: Nhãm 1/con vËt 1 X1 r1 Ng−êi ®iÒu tra α1 Gãc lÖch tuyÕn TuyÕn quan s¸t α2 Gãc lÖch tuyÕn X2 r2 G2 :Nhãm 2/con vËt 2 S¬ ®å 11.2: Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra theo tuyÕn th¼ng gãc NÕu chóng ta gi¶ ®Þnh mËt ®é nμy lμ gièng nhau cho toμn sinh c¶nh chøa tuyÕn kh¶o s¸t vμ tæng c¸c “diÖn tÝch quan s¸t” däc tuyÕn kh¶o s¸t ph¶i chiÕm trªn 50% diÖn tÝch khu vùc th× mËt ®é cña quÇn thÓ sÏ lμ: Sè c¸ thÓ trung b×nh cña 1 tuyÕn × diÖn tÝch sinh c¶nh (km2) 2 N (con/km ) = DiÖn tÝch trung b×nh cña mét tuyÕn (km2) DiÖn tÝch cña mét tuyÕn cã thÓ tÝnh b»ng c«ng thøc: St (km2) = chiÒu dμi tuyÕn (L) × chiÒu réng trung b×nh tuyÕn ( X ) ChiÒu réng tuyÕn trung b×nh cã thÓ tÝnh b»ng 2 c¸ch sau: + C¸ch 1: Tr−êng hîp ®o cù ly vu«ng gãc tõ con vËt ®Õn tuyÕn ®iÒu tra: 93
X 1 + X 2 + X 3 + ... + X n X= ×2 n + C¸ch 2: Tr−êng hîp ®o cù ly tõ ng−êi quan s¸t ®Õn con vËt (r) vμ ®é lÖch gãc quan s¸t t¹o nªn gi÷a h−íng quan s¸t vμ h−íng tuyÕn (α): n ∑X i X= ×2 X i = Sinα i × ri i =1 víi n §Ó tr¸nh nh÷ng sai sè m¾c ph¶i cÇn l−u ý mét sè ®iÓm: − C¸c tuyÕn ph¶i c¸ch xa nhau Ýt nhÊt lμ 1 km ®Ó tr¸nh kh¶ n¨ng b¾t gÆp mét con vËt hai lÇn (do chóng ®i vßng quanh). − TÝnh kh¸ch quan cña sè liÖu. − TÝnh ®ång nhÊt cña ngo¹i c¶nh trong thêi gian quan s¸t (m−a, n¾ng, rÐt...). − TÝnh c¶nh gi¸c cña c¸c c¸ thÓ vμ gi÷a c¸c loμi, vμo kiÓu vμ mËt ®é th¶m thùc vËt, sù lanh lîi vμ kinh nghiÖm cña quan s¸t viªn. 9.2.3 Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá Thó nhá nhiÒu lóc rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng v× vËy møc ®é giμu nghÌo loμi vμ sè l−îng c¸ thÓ cña c¸c loμi cho ta biÕt diÔn biÕn cña m«i tr−êng. Ngoμi ra, c¸c loμi thó nhá cßn lμ con måi cho c¸c loμi thó lín khã gi¸m s¸t (nh− c¸c loμi chim vμ thó ¨n thÞt). V× vËy, ë møc ®é nμo ®ã chóng cã thÓ lμ vËt chØ thÞ t×nh tr¹ng cña c¸c loμi ®éng vËt lín. Mét sè loμi thó nhá lμ loμi cã h¹i chÝnh cho c¸c khu n«ng nghiÖp xung quanh, hoÆc s¨n b¾t c¸c loμi chim, thó nhá kh¸c trong khu b¶o tån. Sè liÖu vÒ c¸c loμi thó nhá sÏ cung cÊp cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ mèi ®e do¹ tiÒm n¨ng cña chóng ®èi víi khu b¶o tån hoÆc c¸c loμi kh¸c trong khu. • BÉy b¾t ®Ó kiÓm kª BÉy b¾t lμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi loμi thó khã nh×n thÊy. BÉy b¾t cho phÐp ®¸nh dÊu c¸c c¸ thÓ vμ thu thËp c¸c th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng sinh s¶n cña chóng. C¶ hai lo¹i th«ng tin ®ã sÏ cho biÕt râ h¬n vÒ t×nh tr¹ng quÇn thÓ trong khu b¶o tån. HiÖu qu¶ bÉy b¾t phô thuéc vμo kÝch th−íc loμi nghiªn cøu, vμo kiÓu sinh c¶nh n¬i ®Æt bÉy vμ c¸c lo¹i bÉy sö dông (bÉy lång sËp, bÉy hè...). Chän khu vùc ®Æt bÉy: Trong gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc, bÉy th−êng ®−îc ®Æt trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· lËp s½n, tuy nhiªn vïng ®Æt bÉy cô thÓ l¹i phô thuéc vμo loμi ®iÒu tra. Tæng qu¸t ph−¬ng ph¸p ®Æt bÉy nh− sau: + §i däc theo tuyÕn cÊp I vμ trªn mçi tuyÕn cÊp II ®Æt 2 bÉy c¸ch nhau ë cù li 50m. §¸nh dÊu n¬i ®Æt bÉy. + Khi sinh c¶nh cã thay ®æi, cÇn chän n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy míi, dï cù li ch−a tháa m·n (cè g¾ng ®Æt ë cù li xa nhÊt cho phÐp). + Sè bÉy ë mçi sinh c¶nh ph¶i b»ng nhau. BÉy 1 BÉy 2 94
BÉy 3 BÉy 4 S¬ ®å11.2: Giíi thiÖu c¸ch ®Æt bÉy trªn tuyÕn NÕu chóng ta tiÕn hμnh lμm vμ lÆp l¹i nh− vËy hμng n¨m trªn cïng mét n¬i, cïng sè lÇn th× c¸c kÕt qu¶ ®ã sÏ cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ sù xuÊt hiÖn hay biÕn mÊt cña mét sè loμi trªn mét sinh c¶nh trong khu b¶o vÖ cña m×nh. • Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ (xem sè l−îng cña chóng t¨ng hay gi¶m): §Ó gi¸m s¸t xu h−íng biÕn ®æi sè l−îng cña chñng quÇn thó nhá trong khu b¶o tån th× sè bÉy ®Æt trªn tuyÕn tØ lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh. NÕu kiÓu sinh c¶nh chiÕm 80% diÖn tÝch khu b¶o tån th× ®Æt 80% sè bÉy trong kiÓu sinh c¶nh ®ã. BÉy c¸ch ®Òu nhau (50-100m) däc theo tuyÕn. C¸c kÕt qu¶ bÉy b¾t n¨m ®Çu sÏ cho phÐp ta so s¸nh mËt ®é t−¬ng ®èi cña mçi loμi trong tõng sinh c¶nh. KÕt qu¶ bÉy b¾t vμo n¨m thø hai vμ c¸c n¨m sau sÏ cho ta biÕt c¸c chñng quÇn thó nhá ®ang t¨ng lªn hay gi¶m xuèng. • §Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ trong sinh c¶nh NÕu ë mét hoÆc vμi kiÓu sinh c¶nh nμo ®ã mμ kÕt qu¶ kiÓm kª hoÆc ®iÒu tra xu h−íng quÇn thÓ lμ hÊp dÉn vμ cã thÓ kiÓm tra ®−îc th× chóng ta cã thÓ ®Æt tÊt c¶ bÉy hiÖn cã vμo sinh c¶nh ®ã thμnh mét hÖ thèng “l−íi bÉy”. Sè liÖu tõ l−íi bÉy sÏ cho ta biÕt mËt ®é thó nhá trong chÝnh sinh c¶nh ®ã, nh−ng kh«ng ®¹i diÖn cho c¶ khu b¶o tån. C¸ch lËp l−íi bÉy ®Ó tÝnh mËt ®é theo h×nh c¸c nan hoa cña b¸nh xe, nan hoa nμy c¸ch nan hoa kia 450 (s¬ ®å 11. 3). Cø mçi qu·ng dμi 10m däc theo th−íc d©y c¾m mét cäc xuèng ®Êt vμ ®¸nh dÊu nã b»ng to¹ ®é sè vßng vμ sè ®−êng th¼ng. T¹i mçi cäc ®Æt 2 bÉy. S¬ ®å11.3: Bè trÝ hÖ thèng l−íi bÉy ®Ó x¸c ®Þnh mËt ®é chñng quÇn trong sinh c¶nh Mét sè ®iÓm cÇn chó ý trong ®Æt bÉy ®Ó gi¸m s¸t mËt ®é quÇn thÓ trªn c¸c sinh c¶nh: + C¸c sè liÖu lμ rÊt quan träng cho viÖc so s¸nh c¸c kÕt qu¶ gi÷a c¸c ®ît ®Æt bÉy víi nhau hoÆc gi÷a c¸c sinh c¶nh nÕu cã ®ñ thêi gian ®Æt bÉy nh− nhau. NÕu ®Æt 10 bÉy trong mét ngμy ta sÏ cã 10 ngμy/ bÉy; nÕu ®Æt 10 bÉy trong 3 ngμy ta sÏ cã 30 ngμy/bÉy. NÕu l−íi bÉy cã 17 ®iÓm ®Æt víi 2 bÉy ë mçi ®iÓm ®Æt bÉy trong 3 ngμy th× ta cã 102 ngμy-bÉy. NÕu muèn so s¸nh vÞ trÝ cña l−íi bÉy nμy víi vÞ trÝ cña l−íi bÉy kh¸c th× buéc ta ph¶i cã 102 ngμy bÉy ë c¸c vÞ trÝ l−íi bÉy kh¸c. 95
+ T×m n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy (b»ng ph¼ng, c¹nh c©y gç ®æ, d−íi gèc c©y, trªn lèi ®i trong c¸c tr¶ng cá) vμ tèt nhÊt lμ ®Æt 2 bÉy t¹i mçi ®iÓm ®Æt. BÉy thø nhÊt th−êng b¾t ®−îc nh÷ng loμi cã sè l−îng nhiÒu h¬n hoÆc x«ng x¸o h¬n, bÉy thø hai dÔ b¾t nh÷ng loμi kÐm phong phó hay nhót nh¸t. + §Æt måi dô tr−íc b»ng c¸ch d−¬ng bÉy cã måi nh−ng kho¸ l¹i (kh«ng cho sËp) 1-3 ngμy tr−íc khi cμi bÉy thùc sù. Chän lo¹i måi sö dông phô thÝch hîp cho tõng vïng, tõng loμi vμ nªn ®a d¹ng. • KiÓm tra vμ xö lý con vËt sa bÉy KiÓm tra bÉy th−êng xuyªn sau 12 giê vμ khi bÉy ®−îc th× c¸ch xö lý con vËt nh− sau: + Dïng tói v¶i bÞt cöa bÉy, më cöa vμ xãc cho con vËt r¬i tõ bÉy xuèng tói v¶i. Tóm chÆt lÊy g¸y con vËt tõ phÝa ngoμi tói v¶i (chó ý phßng con vËt cμo hoÆc c¾n vμo tay). CÈn thËn lén tói v¶i ra ®Ó nghiªn cøu con vËt theo c¸c yªu cÇu sau: - X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña con vËt (xem c¬ quan sinh dôc ngoμi). - §· tr−ëng thμnh hay con non. Con tr−ëng thμnh vμ con non th−êng cã mμu l«ng kh¸c nhau vμ ghi l¹i mμu s¾c cÈn thËn nÕu ch−a kh¼ng ®Þnh râ. - T×nh tr¹ng sinh s¶n (cã/ kh«ng/ ®ang sinh s¶n) b»ng c¸ch xem c¸c c¬ quan sinh s¶n (vó hoÆc lç sinh dôc ë con c¸i, cã thÓ sê thÊy con non nÕu n¾n nhÑ bông con mÑ). NÕu b¾t ®−îc con ®ùc, xem tinh hoμn (®«i khi ph¶i vuèt nhÑ bông con vËt tinh hoμn míi xuÊt hiÖn) vμ tinh hoμn th−êng lín h¬n vμo mïa ho¹t ®éng sinh s¶n. - X¸c ®Þnh träng l−îng con vËt: c©n nÕu cã c©n. NÕu kh«ng cã c©n cã thÓ −íc tÝnh kÝch th−íc t−¬ng ®èi cña con vËt b»ng c¸ch ®o kho¶ng c¸ch tõ cæ ch©n ®Õn khuûu ch©n tr¸i. Sö dông sè ®o nμy ®Ó so s¸nh c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau cña cïng mét loμi. - §¸nh dÊu con vËt: NÕu con nÆng d−íi 100g, dïng kÐo c¾t ngãn ch©n theo m· sè qui ®Þnh. NÕu con vËt nÆng trªn 100g th× bÊm lç tai. - Th¶ con vËt l¹i n¬i mμ ®· b¾t chóng. • Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t §iÒu quan träng cuèi cïng lμ tËp hîp sè liÖu c¸c lÇn nghiªn cøu. TÊt c¶ c¸c sè liÖu thu thËp ®−îc ghi theo biÓu mÉu sau vμ ta gäi lμ sè liÖu gèc. MÉu biÓu 11.3: BiÓu sè liÖu gèc KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt bÉy Sè bÉy ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngμy cμi bÉy 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu 96
KiÓu sinh c¶nh A B C ... - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... B¶ng sè liÖu nμy ®−îc lËp cho mçi mïa hoÆc mçi n¨m. B¶ng sè liÖu gèc cña mïa bÉy ®Çu tiªn ch−a cung cÊp cho ta nhiÒu th«ng tin. Song khi ta cã c¸c sè liÖu cho mïa thø 2 hoÆc ë khu b¶o tån kh¸c th× viÖc ph©n tÝch sÏ cã nhiÒu ý nghÜa, ®Æc biÖt lμ xu h−íng biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, sè l−îng cña c¸c loμi, sè l−îng c¸ thÓ gi÷a c¸c sinh c¶nh. NÕu chóng ta cã ®ñ sè liÖu b¾t vμ ®¸nh dÊu tõ c¸c l−íi bÉy th× cã thÓ so s¸nh ®−îc mËt ®é thó, mÆc dï viÖc sö dông c¸c sè l−îng c¸ thÓ lμm dÉn chøng cho xu h−íng biÕn ®æi dÔ h¬n nhiÒu. 9.2.4 Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim Gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ chim còng cã ý nghÜa t−¬ng tù nh− gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó nhá hoÆc c¸c chñng quÇn Õch nh¸i. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t sÏ cho ta biÕt vÒ t×nh tr¹ng cña khu b¶o tån, biÕt ®−îc nh÷ng biÕn ®æi vÒ sè l−îng (møc ®é phong phó cña c¸c loμi theo thêi gian), tÝnh hiÖu qu¶ cña nh÷ng biÖn ph¸p qu¶n lÝ ®· ¸p dông. §Ó cã thÓ gi¸m s¸t mét c¸ch thÝch hîp vμ hiÖu qu¶ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh mét nhãm c¸c loμi t−¬ng ®èi dÔ quan s¸t, kh«ng tèn kÐm, dÔ ®Þnh lo¹i vμ nh÷ng ®Þa ®iÓm mμ ë ®ã sö dông cïng mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ b¾t ®−îc nhiÒu loμi nh− c¸c loμi sèng ë sinh c¶nh trèng, dÔ quan s¸t vμ nh÷ng loμi kiÕm ¨n, lμm tæ trong c¸c c©y bôi vμ cã thÓ b¾t t¹i æ. Còng cã thÓ chän c¸c loμi dÔ dμng sö dông cho môc ®Ých gi¸o dôc quÇn chóng. Sö dông l−íi mê ®Ó b¾t chim lμ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p dÔ lμm vμ cã hiÖu qu¶ trong ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t quÇn thÓ chim rõng. Tuy nhiªn l−íi mê kh«ng thÓ ¸p dông ®−îc cho tÊt c¶ c¸c loμi chim v× mét sè loμi bay qu¸ cao (trªn c¸c ngän c©y) hay kÝch th−íc cña chóng qu¸ lín. • Chän ®Þa ®iÓm gi¨ng l−íi mê Th−êng l−íi mê ®−îc gi¨ng trªn c¸c tuyÕn ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh. Tuy nhiªn tuyÕn ®Æt l−íi cô thÓ thÕ nμo tuú thuéc néi dung cÇn gi¸m s¸t. C¸ch gi¨ng l−íi: T×m 2 c©y ®øng c¸ch nhau ®óng b»ng chiÒu dμi cña l−íi mê (12 hay 16m) vμ treo l−íi trªn 2 c©y ®ã. NÕu kh«ng cã c©y th× dïng 2 cäc th¼ng xuèng ®Êt ë ®óng kho¶ng c¸ch. Kh¸c víi c¸c lo¹i bÉy thó, l−íi mê kh«ng dïng h×nh thøc thu hót con vËt mμ chØ ®¬n gi¶n lμ chóng n»m ë ®Êy vμ chê chim t×nh cê bay qua mμ v−íng vμo l−íi. V× vËy cÇn chó ý gi¨ng l−íi sao cho c¸c loμi chim khã ph¸t hiÖn vμ tr¸nh l−íi. T¹i ranh giíi gi÷a c¸nh ®ång vμ rõng c©y, gi÷a sinh c¶nh trèng vμ sinh c¶nh kÝn, n¬i chim bay tõ vïng cã ¸nh s¸ng vμo vïng tèi lμ nh÷ng ®iÓm ®Æt l−íi tèt nhÊt v× l−íi khã bÞ ph¸t hiÖn. • §iÒu tra kiÓm kª NÕu chØ ®iÒu tra thμnh phÇn loμi chim cña khu b¶o tån th× chóng ta ®i däc c¸c tuyÕn vμ gi¨ng l−íi mê t¹i mçi ®iÓm n¬i kiÓu sinh c¶nh thay ®æi nh− ®· lμm tr−íc ®©y. NÕu muèn so s¸nh gi÷a c¸c sinh c¶nh th× chóng ta kh«ng ®−îc ®Æt c¸c l−íi c¸ch nhau d−íi 100m vμ cÇn sè l−íi ®Æt ë mçi kiÓu sinh c¶nh lμ nh− nhau. VÞ trÝ ®Æt l−íi ph¶i ®−îc ®¸nh dÊu cè ®Þnh cho c¸c n¨m nghiªn cøu gi¸m s¸t, sè lÇn vμ sè l−íi sö dông trong mçi lÇn ë mçi n¨m hay mçi mïa ph¶i b»ng nhau. C¸ch lμm ®ã sÏ cho ta biÕt ®−îc loμi nμo ®Êy xuÊt hiÖn hoÆc biÕn mÊt khái c¸c kiÓu sinh c¶nh kh¸c nhau. 97
• Gi¸m s¸t c¸c xu h−íng cña quÇn thÓ Môc ®Ých gi¸m s¸t nh»m ®Ó biÕt sè l−îng chim t¨ng hay gi¶m. C¸ch lμm lμ gi¨ng l−íi mê däc c¸c tuyÕn tû lÖ víi ®é phong phó t−¬ng ®èi cña mçi kiÓu sinh c¶nh víi kho¶ng c¸ch 100m mét däc theo tuyÕn ®iÒu tra. • KiÓm tra l−íi mê L−íi cÇn ®−îc kiÓm tra th−êng xuyªn. N¬i cã bãng r©m, cÇn kiÓm tra l−íi 1,5 - 2 giê mét lÇn, n¬i mÆt trêi chiÕu trùc tiÕp sau mçi 0,5 - 1 giê. Trêi m−a nhá kiÓm tra 0,5 - 1 giê mét lÇn, trêi m−a to kh«ng nªn gi¨ng l−íi. ¸nh s¸ng mê lμm cho l−íi khã ph¸t hiÖn, v× vËy nh÷ng giê ®Çu cña b×nh minh vμ tr−íc hoμng h«n lμ thêi gian bÉy chim tèt nhÊt. Chóng ta tÝnh giê/ bÉy tõ thêi ®iÓm gi¨ng bÉy thø nhÊt vμo buæi s¸ng cho ®Õn thêi ®iÓm thu bÉy thø nhÊt. Vμo cuèi mçi ngμy bÉy ta cã thÓ cuén ®Ó l−íi treo trªn c©y vμ vμo buæi h«m sau ta míi më l−íi l¹i. Còng nh− ®èi víi ®Æt bÉy thó, chóng ta ph¶i cã sè giê/ bÉy gièng nhau ë c¸c sinh c¶nh nghiªn cøu. NÕu ®Æt 5 l−íi trong mét sinh c¶nh vμ l−íi gi¨ng trong 5 giê, khi ®ã ta cã 25 giê/ l−íi vμ lμm nh− vËy trong 4 ngμy th× ta kh¶o s¸t ®iÓm nghiªn cøu ®ã 100 giê/ l−íi. • Xö lý chim b¾t ®−îc: + Gì chim khái l−íi nhÑ nhμng, kh«ng g©y th−¬ng tÝch vμ kh«ng lμm r¸ch l−íi. + X¸c ®Þnh loμi vμ giíi tÝnh cña chim. + KiÓm tra chim ®· tr−ëng thμnh hay cßn non. Chim non th−êng cã bé l«ng kh¸c víi chim tr−ëng thμnh. + KiÓm tra t×nh tr¹ng sinh s¶n; Chim bÞ mÊt l«ng ë vïng ngùc cã thÓ lμ ®ang Êp trøng (th−êng chØ cã con c¸i Êp trøng). Chim trèng tÝch tinh dÞch quanh khu hËu m«n vμo mïa sinh s¶n. Chóng cã thÓ cã vïng quanh hËu m«n s−ng lªn, ®ã lμ dÊu hiÖu sinh s¶n râ rμng. + KiÓm tra sù thay l«ng: Trong thêi gian thay l«ng, l«ng c¸nh vμ l«ng ®u«i kh«ng dμi b»ng nhau. + §¸nh dÊu chim: NÕu cã vßng sè ®o th× ®eo nã vμo ch©n chim, cÇn cã 3-4 lo¹i vßng cã kÝch th−íc kh¸c nhau ®Ó chän lo¹i thÝch hîp nhÊt cho loμi b¾t ®−îc. NÕu kh«ng cã vßng th× c¾t mét Ýt l«ng ®u«i ngoμi ®Ó ®¸nh dÊu lμ chim ®· bÞ b¾t. + Th¶ l¹i chim ngay t¹i n¬i mμ nã bÞ b¾t. + Tr¸nh c¸c sù cè trong bÉy b¾t chim: - Chim bÞ chÕt trong l−íi: th−êng x¶y ra ë 2 tr−êng hîp do qu¸ nãng khi ®Æt l−íi d−íi ¸nh mÆt trêi hoÆc do bÞ −ít khi trêi m−a to. Trong tr−êng hîp nμy, cÇn rót ng¾n thêi gian gi÷a c¸c lÇn th¨m l−íi. Nguyªn t¾c chunglμ tû lÖ chÕt ph¶i nhá h¬n 5%. NÕu tû lÖ chim chÕt lín h¬n 5%, cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt l¹i ph−¬ng ph¸p vμ quy tr×nh bÉy b¾t. - L−íi kh«ng b¾t ®−îc chim: cã thÓ trong mét sè ®ît ®Æt bÉy cã mét sè l−íi kh«ng thÓ b¾t ®−îc chim. Trong tr−êng hîp nμy, nªn xem xÐt mét sè nguyªn nh©n nh− : chÊt l−îng l−íi, vÞ trÝ ®Æt bÉy, ¸nh s¸ng n¬i ®Æt bÉy, thêi gian më l−íi vμ thêi gian ®Æt l−íi kÐo dμi (chim biÕt n¬i ®Æt bÉy) 98
• Ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê B−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch sè liÖu vμ lËp b¶ng sè liÖu: §èi víi mçi mïa hoÆc mçi n¨m bÉy b¾t ta cÇn lËp mét b¶ng nh− vËy. Sè liÖu lÇn bÉy b¾t mïa ®Çu hoÆc n¨m ®Çu ch−a cho ta mét kh¸i niÖm g× nh−ng c¸c mïa hoÆc sau sÏ cho thÊy sù biÕn ®æi vÒ thμnh phÇn loμi, vÒ sè l−îng c¸c loμi, ph¶n ¸nh t×nh h×nh tμi nguyªn cña khu b¶o tån t¨ng hay gi¶m vμ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý. MÉu biÓu 11.4: BiÓu sè liÖu gèc ph©n tÝch kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt l−íi Sè l−íi ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngμy më l−íi Tæng sè c¸c sè liÖu ghi trªn 1. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 3 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loμi - Sè c¸ thÓ b¾t ngμy ®Çu - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn 2 - Sè c¸ thÓ b¾t l¹i lÇn ... 10 §iÒu tra, gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng loμi thùc vËt C¸c loμi thùc vËt cã thÓ cho biÕt nhiÒu vÒ t×nh tr¹ng, gãp phÇn vμo tÝnh ®a d¹ng sinh häc chung cña khu b¶o tån. §iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt cho phÐp ta biÕt tÊt c¶ hoÆc nhiÒu loμi thùc vËt trong khu b¶o tån ®ang ®−îc b¶o vÖ tèt nh− thÕ nμo bëi chiÕn l−îc qu¶n lý b¶o tån. §iÒu tra thùc vËt sÏ gióp chóng ta nhËn d¹ng c¸c kiÓu sinh c¶nh vμ ph©n bè cña chóng trong khu b¶o tån. Thùc vËt sinh tr−ëng nhanh nªn cã ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng thay ®æi cña m«i tr−êng. V× vËy, ®iÒu tra thùc vËt sÏ gióp ta gi¸m s¸t vμ nhËn ra nh÷ng thay ®æi cña sinh c¶nh vμ nguyªn nh©n lμm thay ®æi (do ho¹t ®éng cña con ng−êi, do ®éng vËt hoang d·, do s©u h¹i, bÖnh dÞch vμ c¸c thiªn tai, …). Trªn c¬ së c¸c sè liÖu ®iÒu tra ng−êi qu¶n lý ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc ®Ó æn ®Þnh, triÖt tiªu hoÆc duy tr× c¸c thay ®æi ®ã nh− mét bé phËn cña chiÕn l−îc qu¶n lý khu b¶o tån. Ho¹t ®éng qu¶n lý cã thÓ bao gåm c¸c biÖn ph¸p nh− phôc håi sinh c¶nh, kiÓm tra viÖc ®èt c¸c tr¶ng cá, c¸c b¶o vÖ ®Æc biÖt,... ViÖc ®iÒu tra cã thÓ tËp trung vμo c¸c loμi thùc vËt nh¹y c¶m víi nh÷ng biÕn ®æi ®Æc biÖt, cã thÓ sö dông nh− nh÷ng loμi chØ thÞ cho sù biÕn ®æi hay xuèng cÊp sinh c¶nh. V× vËy, cã thÓ phôc vô nh− mét hÖ thèng c¶nh b¸o sím c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. • §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi thùc vËt ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn thiÕt ph¶i quan t©m ®Õn tÊt c¶ c¸c d¹ng sèng cã trong sinh c¶nh ®ã, bao gåm: c©y th©n gç, c©y th©n th¶o, thùc vËt ngo¹i tÇng (d©y leo, thùc vËt ký sinh, …) • C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thùc vËt ®· ®−îc tr×nh bμy kü trong m«n häc §iÒu tra rõng. Liªn quan ®Õn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng thμnh phÇn loμi thùc vËt, ë ®©y chØ l−u ý ®Õn mét sè tr×nh tù trong ®iÒu tra, gi¸m s¸t c¸c d¹ng sèng cña thùc vËt víi 2 h×nh thøc, ®ã lμ: ®iÒu tra theo tuyÕn vμ ®iÒu tra trªn « tiªu chuÈn. 99
10.1 §iÒu tra, gi¸m s¸t theo tuyÕn 10.1.1 LËp tuyÕn ®iÒu tra Còng gièng nh− ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®éng vËt; sau khi x¸c ®Þnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh cña khu b¶o tån (khu vùc cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸), trªn c¬ së nguån lùc, kinh phÝ vμ môc tiªu ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t chóng ta cÇn x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn ®iÒu tra, sè tuyÕn ®iÒu tra, gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lËp l¹i cho mçi ®ît ®iÒu tra. • Cù ly c¸c tuyÕn: Kho¶ng c¸ch gÇn xa cña c¸c tuyÕn phô thuéc vμo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §èi víi ®iÒu tra, gi¸m s¸t thùc vËt kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn cã thÓ chän lùa trong kho¶ng tõ 100m - 1000m (1km). • H−íng tuyÕn: Trong ®iÒu tra thùc vËt, h−íng tuyÕn ph¶i vu«ng gèc víi ®−êng ®ång møc chÝnh ®Ó cã thÓ ghi nhËn ®−îc sù thay ®æi cña thμnh phÇn thùc vËt theo ®Þa h×nh hoÆc sinh c¶nh. 10.1.2 Thu thËp d÷ liÖu trªn tuyÕn • X¸c ®Þnh cù ly ghi chÐp: T−¬ng tù nh− cù ly gi÷a c¸c tuyÕn, trªn mçi tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc lËp cÇn ®¸nh dÊu chia ®o¹n ®Ó ghi chÐp, thu thËp d÷ liÖu. Tïy theo møc ®é chi tiÕt cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, cù ly ghi chÐp cã thÓ x¸c ®Þnh víi kho¶ng c¸ch tõ 100m - 500m. • Ghi chÐp d÷ liÖu: T¹i c¸c ®iÓm ®· x¸c ®Þnh, chóng ta tiÕn hμnh ghi chÐp toμn bé c¸c loμi c©y gÆp ®−îc trªn tuyÕn. D÷ liÖu thu thËp ®èi víi c¸c loμi thùc vËt tïy theo tõng d¹ng sèng kh¸c nhau. + §èi víi c©y th©n gç: cÇn thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh tªn loμi; ®o c¸c d÷ liÖu vÒ chiÒu cao (H), ®−êng kÝnh ngang ngùc (D1,3); ghi nhËn ®Æc ®iÓm sinh tr−ëng; phÈm chÊt c©y. + §èi víi c©y th©n th¶o: c¸c d÷ liÖu ghi nhËn bao gåm tªn loμi, −íc l−îng ®é che phñ (%), ®Æc ®iÓm ph©n bè, … + §èi víi thùc vËt ngo¹i tÇng: cÇn thiÕt ghi nhËn c¸c d÷ liÖu nh− tªn loμi, ®é nhiÒu (®é phong phó t−¬ng ®èi), tÇng ph©n bè cña loμi. Chó ý: - ViÖc ghi nhËn tªn loμi thùc vËt ®èi víi c¶ 3 d¹ng sèng nªu trªn nÕu ch−a thÓ x¸c ®inh ®−îc t¹i hiÖn tr−êng, cÇn ®Æt ký hiÖu cho c©y ®ång thêi thu h¸i mÉu hoÆc chôp ¶nh, … mang vÒ ®Ó tra cøu sau. - Mét trong nh÷ng h¹n chÕ cña h×nh thøc ®iÒu tra trªn tuyÕn lμ kh«ng thÓ −íc l−îng ®−îc mËt ®é c©y (Ntb) cña c¸c loμi c©y th©n gç. 10.2 §iÒu tra, gi¸m s¸t theo « tiªu chuÈn Kh¸c víi ®iÒu tra theo tuyÕn, ®iÒu tra theo « tiªu chuÈn gióp cho ng−êi ®iÒu tra cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc diÖn tÝch ®iÒu tra vμ ghi chÐp d÷ liÖu mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt h¬n. 100 H×nh 11.2. §iÒu tra vμ ghi chÐp sè liÖu trªn « tiªu chuÈn